Καμίνια Λήμνου: Ο Άγιο-Νικόλας στο Σιδιόνι, η Χάρτα του Ρήγα κι ένας πελασγικός τάφος

  

Ο Άγιο-Νικόλας στο Σιδιόνι, πριν καεί (φωτ. του 1992).

 - Το ξωκλήσι βρίσκεται σε απόσταση 40΄-45΄ πεζοπορίας Β.Α. από το χωριό Καμίνια της Λήμνου, δίπλα στη ρεματιά "Σιδιόνι", λίγο πριν αυτή καταλήξει στην ακτή. Σε κοντινή περιοχή υπάρχουν πολλές λαξεμένες πέτρες, από τις οποίες προέκυψε το τοπωνύμιο "Πελεκητή". Στα Β.Α. του ναού ακούγεται το τοπωνύμιο "Μοναστήρι". Στη θέση αυτή, όταν ζευγαρίζουν, βρίσκουν κεραμίδια και πελεκημένες πέτρες. Επίσης δυτικότερα, στη θέση "Φονιάς", βρέθηκαν οστά κι ένας λαξευτός τάφος. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση στην περιοχή υπήρχε αγιορείτικο μετόχι, το οποίο καταστράφηκε σε κάποια πειρατική επιδρομή. Από τους καλόγηρους γλύτωσε μόνο ένας, που επέστρεψε στο Άγιο Όρος. Σε παλιούς χάρτες του 18ου αιώνα σημειώνεται η ύπαρξη Μονής του Αγίου Νικολάου στις ανατολικές ακτές της Λήμνου, κάτι που επιβεβαιώνει την παλιά τοπική παράδοση. Οι σχετικές αναφορές που εντοπίσαμε σε χάρτες είναι οι εξής:
   *Το 1738 σε χάρτη του J.N. Berlin σημειώνεται ως "C. M. Nicolas", δηλαδή "ακρωτήριο μονής (αγίου) Νικολάου".
   *Το 1745 σε χάρτη του Francoise Grognard ως "C. S. Nicolas", δηλαδή "ακρωτήριο Άγ. Νικόλαος".
   *Το 1764 σε χάρτη του Joseph Roux ως "C. M. Nicola".
   *To 1770 σε χάρτη των G.H. και C.B. Keulen ως "C. S. Nicolas".
   *Το 1797 στη "Χάρτα" του Ρήγα Βελεστινλή σημειώνεται ως "άγ. Νικόλ. Ακ."

Η Λήμνος στη "Χάρτα" του Ρήγα, στην οποία σημειώνεται "άγ. Νικόλ: Ακ:" στην ανατολική ακτή

 - Οι παραπάνω αναφορές σημαίνουν πως το μοναστήρι/μετόχι του Αγ. Νικολάου ήταν σε ακμή κατά τον 18ο αιώνα και αποτελούσε γεωγραφικό σημείο αναφοράς, απαραίτητο στους ταξιδιώτες της εποχής. Η σημασία του τονίζεται και από το γεγονός ότι ο Ρήγας το συμπεριλαμβάνει ως τοπωνύμιο στην περίφημη «Χάρτα» του. Η μονή αυτή πιθανότατα καταστράφηκε σε κάποια από τις πειρατείες που ακολούθησαν τη λαίλαπα των ορλοφικών, την περίοδο 1770-1800, αλλά το τοπωνύμιο παρέμεινε. Το εκκλησάκι ξαναχτίστηκε μάλλον το 1861, όπως θα δούμε παρακάτω, όταν πλέον είχαν ηρεμήσει τα πράγματα.

- Να προσθέσουμε πως το 1904 ο Γερμανός αρχαιολόγος Fredrich, που πέρασε από εκεί, παρατήρησε χαλάσματα της κλασικής περιόδου κοντά στο ναό. Ερείπια της κλασικής περιόδου στον Άγ. Νικόλαο (Σιδιόνι) σημειώνει και ο Ιταλός αρχαιολόγος L. Bernabo Brea στον αρχαιολογικό χάρτη της Λήμνου που δημοσίευσε. Ο σημερινός επισκέπτης εύκολα διαπιστώνει ότι το ξωκλήσι έχει κτιστεί πάνω σε τούμπα, δηλαδή πάνω σε σκεσπασμένα ερείπια παλιότερου κτίσματος, τα οποία διακρίνονται ξεκάθαρα. Επίσης, από τα χρόνια της κατοχής σωζόνται γερμανικά πολυβολεία στην κοντινή θέση "Άμμδες".

Κατάλοιπα γερμανικού πολυβολείου στη θέση "Άμμδες"

 - Η ρεματιά "Σιδιόνι", ο "Ρύαξ Σιδιονίου" όπως αναγράφεται σε παλιό πρακτικό, στις παρυφές της οποίας βρίσκεται το ξωκλήσι, αποτελεί το σύνορο των αγροτικών περιφερειών των χωριών Καμίνια και Ρουσσοπούλι. Οι εκβολές της ρεματιάς οριοθετούν τις παραλίες Ξεσπασμάτα (Καμινίων) προς τα νότια και Αη-Γιάννης (Ρουσσοπουλίου), προς τα βόρεια. Στο Σιδιόνι, κοντά στον Άγιο-Νικόλα, την παλιά εποχή ντέβονταν ο Δουκάκης από το Ρουσσοπούλι που είχε εκεί τη μάντρα του. Όταν τυροκομούσε ξέπλενε στο ρυάκι τα τυριά του, τα έβαζε σε κοφίνια και τα έδινε σε καΐκια που έπιαναν στον κοντινό Αη Γιάννη. Επειδή ήταν πολύ καθαρός και προσεκτικός τον αποκαλούσαν "Παστρή" και το ρυάκι "του Παστρή τ’ αυλάκι". Έτσι προέκυψε το επώνυμο "Παστρής", το οποίο κάποια παιδιά του που πήγαν στην Αίγυπτο το μετέτρεψαν σε "Παστρούδης". Οικογένειες με τα επώνυμα αυτά υπάρχουν μέχρι σήμερα.

- Το 1992 είχα επισκεφτεί την περιοχή και το εξωκλήσι του Άγιο-Νικόλα. Από τότε είναι η φωτογραφία στην αρχή του άρθρου. Είχα κρατήσει κάποιες σημειώσεις τότε, που αποδείχθηκαν χρήσιμες ως καταγραφή καθώς το εκκλησάκι την επόμενη χρονιά κάηκε. Έγραφα το 1992:

   "Παλιά πέτρινη εκκλησία, που έχει επιχριστεί πρόσφατα με τσιμεντοκονίαμα στην ανατολική πλευρά της και με ασβεστοκονίαμα στη δυτική. Η στέγη της είναι ξύλινη, κεραμοσκεπής, με ένα σιδερένιο σταυρό πάνω από την είσοδο. Στο υπέρθυρο υπάρχει μία κενή εσοχή, στην οποία ίσως υπήρχε κάποια κτητορική επιγραφή που χάθηκε. Μπροστά από την είσοδο είναι διαμορφωμένος ένας μικρός περίβολος με πέτρες (σαθύρι), ορισμένες από τις οποίες είναι λαξεμένες σε διάφορα σχήματα (κυλινδρικές, κυβικές, τετραγωνισμένες κλπ.). Φαίνεται πως αποτελούσαν μέλη κάποιου παλιότερου κτίσματος. Η χρονολόγηση του ναού είναι δύσκολη. Στον ανατολικό τοίχο (έξω από το ιερό) έχει χαραχτεί πάνω στο τσιμεντοκονίαμα η χρονολογία "1861", η οποία ίσως αποτελεί μεταφορά κάποιου στοιχείου που καλύφτηκε από το τσιμέντο. Στο ξύλινο τέμπλο υπάρχουν τρεις εικόνες: Παντοκράτωρ, Οδηγήτρια, Άγ. Νικόλαος. 

   Η πρώτη είναι του 1945 και αποτελεί δωρεά του Δημητρίου Ευστρ. Ψαριανού, ο οποίος αργότερα μετανάστευσε στις ΗΠΑ. Οι άλλες δύο είναι παλιότερες, αλλά δεν έχουν μαρτυρίες. Μόνο στο πίσω μέρος της εικόνας της Παναγίας Οδηγήτριας είναι σημειωμένη η χρονολογία "1925". Στο ιερό σώζονται δύο ακόμα παλιότερες εικόνες, σχεδόν φαγωμένες από το σαράκι. Η μία είναι του ΙΣ/ΧΣ, ενώ η δεύτερη έχει τόσο καταστραφεί που δεν αναγνωρίζεται η παράστασή της. Σίγουρα αποτελούσαν τις εικόνες κάποιου προγενέστερου τέμπλου. Υπάρχουν επίσης κεντητές ποδιές κάτω από τις εικόνες του τέμπλου, σχετικά πρόσφατες, ενώ το μανουάλι είναι μπρούτζινο με καρφιά αντί για υποδοχές κεριών. Το εκκλησάκι βρίσκεται κοντά στη ρεματιά Σιδιόνι, η οποία αποτελεί το σύνορο της κοινότητας με το Ρουσσοπούλι. Είναι αφιερωμένο στον προστάτη των θαλασσινών Άγιο-Νικόλα, ίσως γιατί η κοντινή ακτή Ξεσπάσματα είναι πολύ αβαθής και επικίνδυνη για τη ναυσιπλοΐα".

- Η παραπάνω περιγραφή αφορά το παλιότερο εκκλησάκι, το οποίο καταστράφηκε από πυρκαγιά το καλοκαίρι του 1993, κατά την οποία αποτεφρώθηκαν το εσωτερικό του ναού και η σκεπή και δεν σώθηκε κανένα ίχνος από όσα αναφέρθηκαν παραπάνω. Ξαναφτιάχτηκε το 1994 από τη Μυρσίνη Κων. Ανδρεάδη (θυγ. Νικ. Κυριακού) πάνω στην ίδια λιθοδομή. Στο εσωτερικό τοποθετήθηκαν νέες εικόνες που φέρουν τις μαρτυρίες: "Χειρ Κ.ΔΙΒΟΛΗ", "Δια χειρός ΚΩΝ/ΝΑ ΜΑΡΤΖΕΛΗ" και "Δωρεά Αθανασίου και Χαράς Βαφέα". Από την πυρκαγιά αποκαλύφθηκε η χρονολογία "1861" χαραγμένη σε πέτρα της λιθοδομής, επιβεβαιώνοντας την υπόθεση που ανέφερα παραπάνω. Επίσης φάνηκε μία δεύτερη χρονολογία χαραγμένη στην πρόσοψη: "26/11/1954". Φαίνεται πως τότε ανακαινίστηκε. Από το επεισόδιο της πυρκαγιάς, σε συνδυασμό με τις παλιές σημειώσεις μου, προκύπτει το συμπέρασμα πως ο ναός έχει ανακαινιστεί τουλάχιστον τρεις φορές από το 1861 που ξαναχτίστηκε: κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου (περί το 1925), το 1954 και το 1994. Στην ανακαίνιση του 1994 αναδιαμορφώθηκε ο περίβολος και μισοχάθηκαν ή ασπρίστηκαν οι λαξεμένες πέτρες που προανέφερα. Την δεκ. '90 το ξωκλήσι επιστατούσαν οι οικογένειες Κυριακού, Κων. Ανδρεάδη και Σαρ. Γρατσώνη.

Λαξευτός σε βίνα τάφος της πελασγικής εποχής δίπλα στον αγροτικό δρόμο προς τον Άγιο-Νικόλα, στη θέση "Μπαλήμπαχτσέ".

 - Όπως προανέφερα, στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν διάφορα κατάλοιπα παλαιότερων εποχών, λαξεύματα σε βράχους κλπ, τα οποία έχουν εντοπίσει και αρχαιολόγοι. Το πιο εντυπωσιακό από αυτά είναι ένας λαξεμένος σε βίνα (βράχο) τάφος, που βρίσκεται στη θέση «Μπαλήμπαχτσε», στην δεξιά πλευρά του αγροτικού δρόμου που κατευθύνεται από τα Καμίνια προς τον Άγιο-Νικόλα. Τον τάφο αυτό εντόπισαν, ανοιχτό και άδειο, ο Γερμανός αρχαιολόγος Αlex. Conze, ο οποίος επισκέφθηκε τα Καμίνια και την γύρω περιοχή το 1858, όπως κι ο Fredrich το 1904, ο οποίος τον σημείωσε στο τοπογραφικό σχέδιο της περιοχής που έφτιαξε. Ο τάφος αυτός είναι σκαμμένος σε βράχο διαστάσεων 1x2,5 μ. και ύψους 0,5 μ. περίπου. Ο βράχος δεν έχει υποστεί κάποια εξωτερική κατεργασία, ώστε να αποκτήσει την όψη μνημείου. Στο χωριό υπάρχει ο θρύλος, ότι εκεί ήταν θαμμένος ένας ιερέας, τον οποίο κάποιος σκότωσε. Συνδέουν μάλιστα τη δολοφονία του με το τοπωνύμιο "Φονιάς", που ακούγεται 500-700 μ. ανατολικότερα. Όπως αναφέρει κι ο Fredrich, διάφοροι άλλοι τραχειτικοί βράχοι της γύρω περιοχής έχουν λείες πλευρές, που μοιάζουν λαξεμένες. Ένας από αυτούς, που βρίσκεται στη θέση "Φονιάς", έχει σχήμα τετραγωνικής κόλουρης πυραμίδας, με διαστάσεις 1,5x2 μ. περίπου και ύψος ένα μέτρο. Οι τρεις πλευρές του είναι λείες, ενώ η βορινή είναι σκαμμένη και μοιάζει με πέτρινο κάθισμα.

- Εν κατακλείδι διαπιστώνουμε πως η ευρύτερη περιοχή γύρω από τον Άγιο-Νικόλα παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον καθώς έχει ένα πλούσιο παρελθόν που ξεκινά από την αρχαιότητα και φτάνει ως τις μέρες μας.

*Θ.Μ. 6.12.2021
*Από το βιβλίο: Θ. Μπελίτσος "Τα Καμίνια της Λήμνου", 2004.

Άλλα σχετικά άρθρα:

Καμίνια Λήμνου: Ο Άγ. Σπυρίδων στο Βερό, ο "Γούρναρος" και κάποιες παλιές ιστορίες.
Καμίνια Λήμνου: Η Αγ. Βαρβάρα στο Μόλο, η Φωκιοσπηλιά κι ο Γερμανός ΕΑΜίτης "Άρης".
Καμίνια Λήμνου: Ο Άγ. Αλέξανδρος στο Σώκαστρο και η περίφημη πελασγική Στήλη.