Σταύρου Τραγάρα: ‘Γλωσσικό Ιδίωμα Λήμνου’

 

«Γλωσσικό Ιδίωμα Λήμνου», τόμοι 4, σελ. 1.666.

Εκδόσεις Αγιαρμόλας, Αθήνα 2021.

 

«Έπειτα από πολύχρονη κυοφορία ο φίλος Σταύρος Τραγάρας έτεκεν τετράδυμα. Τέσσερις τόμοι, 1666 σελίδες, χιλιάδες λήμματα στο ‘Γλωσσικό Ιδίωμα Λήμνου’, ένα πληρέστατο λεξικό της λημνιάς γλώσσας, από έναν άνθρωπο γέννημα-θρέμμα της λημνίας γης, ο οποίος αγάπησε τη λαλιά της πατρίδας του, την κατέγραψε και την μελέτησε. Μια μεγάλη προσφορά στην γλωσσική επιστήμη». Αυτά έγραψα πρόχειρα αλλά με πλήρη επίγνωση, πριν από λίγες εβδομάδες όταν έφτασε στα χέρια μου η ογκώδης κασετίνα με το τετράτομο λεξικό.

Όταν ξέσπασε η πανδημία, ο Τραγάρας ανέστειλε τυχόν εκδηλώσεις που είχε κατά νου να πραγματοποιήσει ως πρόεδρος του Συλλόγου Ατσικιωτών κι επικεντρώθηκε στο γράψιμο και στην έκδοση των έργων του. Ούτε λίγο ούτε πολύ κατά την διετία 2020-2021 εξέδωσε τέσσερα ογκώδη βιβλία, με γλωσσικό κυρίως περιεχόμενο, συνολικού μεγέθους άνω των δυόμισι χιλιάδων σελίδων. Τον κατέλαβε, όπως μου εξομολογήθηκε, η αγωνία του μεσήλικα δημιουργού, την οποία και ο γράφων βιώνει εσχάτως, πως ο χρόνος που ρέει αμείλικτος, κάνει πλέον υπαρκτή την απειλή να μείνει ανέκδοτο κάποιο έργο.

Ο δημιουργός, είτε συγγραφέας είναι είτε καλλιτέχνης, βιώνει την αγωνία της κυοφορίας. Ιδίως όταν το έργο του είναι προϊόν κοπιώδους και μακροχρόνιας εργασίας, αγωνιά, όπως η επίτοκος, να ξελευτερωθεί από το έμβρυο, να το δει να γεννιέται και να ανθίζει, να κυκλοφορεί στον κόσμο κι ο ίδιος να απολαμβάνει το δημιούργημά του, το οποίο πλέον είναι κοινόχρηστο. Κάπως έτσι προέκυψαν μαζεμένα τέσσερα έργα του Τραγάρα, τα τρία μέσα στο 2021. Το σημαντικότερο από τα προϊόντα του τραγάρειου (ας μου επιτρέψει το νεολογισμό ο αγαπητός Σταύρος) εκδοτικού οίστρου της τελευταίας διετίας, είναι το τετράτομο λεξικό της λημνιάς ιδιολέκτου.

Πρόκειται για το έργο ζωής του Τραγάρα. Έργο πολύτιμο, το οποίο δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κάποιος πως ακόμα κι αν όλα τα υπόλοιπα γραπτά του χαθούν, μόνο με αυτό ο Σταύρος καταλαμβάνει μια περίοπτη θέση στην πυραμίδα της λημνιάς γραμματείας. Έργο παρακαταθήκη, έργο βοήθημα κάθε ειδικού γλωσσολόγου και μη, έργο πλούσιο από έναν ακάματο ερευνητή και γόνιμο δημιουργό. Ο Τραγάρας σε όλα τα έργα του μετατρέπει την αγάπη για τον τόπο του σε δημιουργία. Και είναι πολλά: τέσσερις ποιητικές συλλογές, επτά πεζογραφικά, δύο γλωσσικά και ίσως έπεται συνέχεια, ποιος ξέρει.

Εδώ ξεπέρασε τον εαυτό του. Στους τέσσερις τόμους δεν είναι αποτυπωμένα μόνο τα δικά του βιώματα από την πατρίδα του αλλά τα βιώματα γενεών και γενεών σε απροσδιόριστο βάθος χρόνου, όσο υπήρξαν άνθρωποι που μιλούσαν την ίδια λαλιά πάνω στο νησί. Χιλιετίες ολόκληρες απαιτήθηκαν για να επινοήσουν, να πλάσουν, να μαλάξουν, να διορθώσουν, να κρατήσουν και να πετάξουν, να προσθέσουν, να προσαρμόσουν, να αφομοιώσουν, να γράψουν και να τραγουδήσουν, όσοι διάβηκαν από τη Λήμνο, τη γλώσσα που κατέγραψε ο Τραγάρας.

Το έργο είναι αφιερωμένο στις δυο του εγγονούλες, τη Σταυριάνα και τη Βικτώρια, μιας και στη γενιά τους απευθύνεται, μια γενιά η οποία θα ζήσει στην ψηφιακή εποχή κι επομένως δεν θα γνωρίσει την κοινωνία του χωραφιού και της μάντρας που δημιούργησε αυτόν τον λεκτικό πλούτο, τον οποίο έχει καταγράψει.

Το λεξικό αυτοσυστήνεται ως «ορθογραφκό, ερμηνευτικό, ετυμολογικό και ιδιωματισμών» του λημνιακού ιδιώματος. Θα πρόσθετα και λαογραφικό/εθνογραφικό, διότι στην προσπάθεια να επεξηγήσει πιο παραστατικά τις λέξεις, ο συγγραφέας παραθέτει φράσεις, παροιμίες, στίχους από τραγούδια, παλιές συνήθειες, έθιμα κι άλλες πληροφορίες για τον παλιό κόσμο της υπαίθρου. Κάποια λήμματα, μάλιστα, είναι στην ουσία μικρά θεματικά άρθρα, π.χ. το λήμμα «αγέρας», με τα παράγωγα και τα παραδείγματα, καταλαμβάνει τρεις σελίδες, το λήμμα «άσπερ» [άσπρη] μιάμιση σελίδα, το λήμμα «βρακί» τέσσερις σελίδες, το «κλικ’» μιάμιση σελίδα, το «πο-» [πρόθεμα] 14 σελίδες(!), το «παρα-» [πρόθεμα] 16 σελίδες(!) κλπ.

Το περιεχόμενο έχει δομηθεί αλφαβητικά και είναι μοιρασμένο σε τέσσερις τόμους, με συνεχόμενη σελιδαρίθμηση: Α-Ζ (σελ. 1-474), Η-Μ (σελ. 475-960), Ν-Ρ (σελ. 961-1274) και Σ-Ω (σελ. 1275-1666). Στον πρώτο τόμο προηγείται ένας πρόλογος με αναφορές σε προηγούμενες προσπάθειες καταγραφής της λημνιακής ιδιολέκτου, τις οποίες ο Τραγάρας έχει μελετήσει και συμβουλευτεί (εκτενής βιβλιογραφία υπάρχει στον τελευταίο τόμο του έργου), και με την περιγραφή της δικιάς του καταγραφικής προσπάθειας, την οποία ξεκίνησε πρόχειρα κι ανοργάνωτα την δεκ. ’90, και συνέχισε πιο συστηματικά από την πρώτη δεκαετία του αιώνα μας και εξής.

Όπως ομολογεί κι ο ίδιος, η ενασχόλησή του με την έκδοση της εφημερίδας του Συλλόγου Ατσικιωτών και με τα κοινωνικο-πολιτικά σατιρικά κείμενα στη λημνιά γλώσσα που δημοσίευε στον τύπο επί δέκα και πλέον χρόνια: «μου έδωσε την ευκαιρία να ακονίσω τα λημνιά του ακόμα περισσότερο». Άρχισε να μαγνητοφωνεί τους συντοπίτες του και ν’ αποδελτιώνει το υλικό, γλωσσικό και λαογραφικό συνάμα. Ο όγκος της ύλης, τον έκανε να ξεχωρίσει τα «αρσίζκα», τα οποία εξέδωσε πέρυσι σε χωριστό τόμο, με τίτλο «Βωμολοχικά Λήμνου», στα οποία θα αναφερθούμε πιο αναλυτικά σε άλλο σημείωμα. Φέτος προχώρησε στην έκδοση του λεξικού.

Ενημερωτική και χρήσιμη είναι η σύντομη «Εισαγωγή στο γλωσσικό ιδίωμα της Λήμνου», στον πρώτο τόμο. Σε αυτήν περιγράφει εν συντομία τα γενικά χαρακτηριστικά της τοπικής γλώσσας, ως προς την προφορά και την γραμματική της. Προφανώς δεν είναι γλωσσολόγος ο Τραγάρας, ούτε έχει την πρόθεση να υποκαταστήσει τους ειδικούς, αλλά είναι ένας Λημνιός των χωραφιών και της υπαίθρου, που κατάφερε με πολύ μόχθο να θωρακιστεί με μια ισχυρή επιστημονική πανοπλία ως ιατρός. Συνεπώς, οι γλωσσικές παρατηρήσεις του, μπορεί να μην έχουν την εγκυρότητα του ειδικού, αλλά συνδυάζουν τη γνώση του αυτόχθονα με τη σοβαρή προσέγγιση του επιστήμονα.

Τα λήμματα, όπως προανέφερα, παρατίθενται αλφαβητικά, με έντονη γραφή (bold), σε φαρδιά προεξοχή ώστε να ξεχωρίζουν (είναι τεχνικό το ζήτημα αλλά θα μπορούσε να είναι λιγότερο φαρδιά η προεξοχή ώστε να περιοριστεί η σπατάλη του χώρου). Καθένα περιλαμβάνει την ερμηνεία ή τις ερμηνείες της λέξης αν αυτή έχει πολλαπλή χρήση, με παραδείγματα της χρήσης της σε φράσεις, στίχους, τοπωνύμια και την ετυμολογία της, με συντομογραφίες για την οικονομία του χώρου, που επεξηγούνται στην εισαγωγή (σ. 19-21). Επιπλέον, παρατίθενται τυχόν παράγωγα ή/και σύνθετα, τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις είναι δεκάδες, π.χ. στο λήμμα «άγριγιος» τα σύνθετα καταλαμβάνουν περίπου δύο σελίδες. Σε κάποιες περιπτώσεις δίνονται ιστορικές ή λαογραφικές πληροφορίες σχετικές με τη λημματογραφούμενη λέξη, ειδικά αν αυτή αφορά τοπωνύμια.

Οι λέξεις καταγράφονται με τη λημνιά πρόφορά τους, την ατσ’κιώτικη να πω καλύτερα, διότι από χωριό σε χωριό παρατηρούνται φωνητικές μικροδιαφορές. Αποφεύγει να βάζει απόστροφο στη συγκοπή των φωνηέντων, κάτι που έχουμε διαπιστώσει και σε παλιότερα κείμενά του, για να μην φορτώνει τις λέξεις με αποστρόφους, όπως σημειώνει στην εισαγωγή. Π.χ. γράφει: ζγος, ζμώνω, όχι ζ’γος, ζ’μώνω. Χρησιμοποιεί απόστροφο μόνο όταν στον προφορικό λόγο το συγκοπτόμενο φωνήεν δεν μένει άηχο αλλά γίνεται ημίφωνο, δηλαδή υπονοείται, κάτι που συμβαίνει συνήθως με το τελικό ‘ι’. Π.χ. τσακμάκ’, τσκάλ’ [τσουκάλι] κ.ά.

Πρόκειται για ένα πολύ πλούσιο λεξικό, καθώς δεν περιορίζεται στις «παράξενες» και σπάνιες λέξεις, αυτές που δεν απαντούν στην κοινή νεοελληνική. Περιλαμβάνει και λέξεις κοινές πανελληνίως, με τη λημνιά προφορά τους βεβαίως. Έτσι ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία να παραθέσει παράγωγα ή σύνθετα και κυρίως φράσεις, ώστε να κατανοήσει ο αναγνώστης τον τρόπο χρήσης της λέξης από την τοπική κοινωνία και παράλληλα να γίνει κοινωνός, όσο γίνεται, του παλιού τρόπου ζωής. Π.χ. με αφορμή τη λέξη πγάδ [πηγάδι], μας δίνει ένα σωρό παράγωγα (πγάδα, πήγαδος, πγαδάρα, πγάδαρος, πγαδέλ’) και είκοσι περίπου φράσεις με τη λέξη.

Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα έργο μεγάλου μόχθου, το οποίο είναι κατά τη γνώμη μου το πληρέστερο λημνιό λεξικό που έχει συνταχθεί κι αξίζει να βρίσκεται σε κάθε σπίτι.

 

Μικρό βιογραφικό

 

Ο Σταύρος Κων. Τραγάρας γεννήθηκε το 1954 και μεγάλωσε στο χωριό Ατσική της Λήμνου. Τελευταίο παιδί υπερπολύτεκνης αγροτικής οικογένειας, από μικρός εργάστηκε τόσο στις αγροτικές δουλειές αλλά και στο καφενείο που είχαν οι γονείς του στο χωριό. Τέλειωσε αριστούχος το εξατάξιο Γυμνάσιο Λήμνου και στη συνέχεια την Ιατρική Σχολή Αθηνών. Ειδικεύτηκε ως πνευμονολόγος και εργάστηκε ως νοσοκομειακός ιατρός, εντατικολόγος, για πολλά χρόνια στο Θριάσιο Νοσοκομείο Ελευσίνας. Εγκαταστάθηκε μόνιμα και δημιούργησε οικογένεια στην Αθήνα, στη Νέα Φιλαδέλφεια. Με την σύζυγό του, τη φιλόλογο Ευτυχία Κτιστάκη από την Κρήτη, έχουν μια κόρη κι έναν γιο, επιτυχημένους επιστήμονες και έχουν γνωρίσει εγγόνια.

Αν και ζει μόνιμα στην Αθήνα, ποτέ δεν ξεκόπηκε από τις ρίζες του, από το χωριό όπου έζησε τα παιδικά κι εφηβικά του χρόνια. «Στην πραγματικότητα είναι ένας αθεράπευτος αγρότης και ανήκει δικαιωματικά στα παιδιά των χωραφιών», όπως αναφέρεται στην πρώτη ποιητική συλλογή του. Αυτό το απέδειξε στην πράξη, ως ενεργό και δραστήριο μέλος και πρόεδρος του Συλλόγου Ατσικιωτών Λήμνου καθώς και με τις ερευνητικές και συγγραφικές του δραστηριότητες. Έχει εκδώσει τέσσερις ποιητικές συλλογές, επτά πεζογραφικά έργα και δύο γλωσσικά, τα περισσότερα από τις εκδόσεις «Αγιαρμόλας».

Δες εδώ την παρούσιαση του βιβλίου του "Τα χουρκούδια".  

Κι εδώ το συνολικό πολιτισμικό αποτύπωμα του Σταύρου Τραγάρα.

 Θ. Μπελίτσος, 10.12.2021