Ο Ήφαιστος, η Ηφαιστία και τα Ηφαίστεια

 

[περί ορθογραφίας ο λόγος] 

 

Ηφαιστία Λήμνου: Το αρχαίο θέατρο

Η «Ηφαιστία», γράφεται με (ι)ώτα.

Την αφορμή για το άρθρο αυτό, μού έδωσε το γεγονός ότι όλο και πιο συχνά το όνομα της αρχαίας πόλης της Λήμνου «Ηφαιστία» αναγράφεται με (ει): «Ηφαιστ-εία». Είτε από άγνοια είτε παρασυρμένοι από τη λέξη «ηφαίστειο», ίσως και από κάποια έφεση αρχαιολατρίας, όλο και περισσότεροι επιλέγουν το (ει), θεωρώντας πως είναι πιο σωστό ορθογραφικά. Και δεν αναφέρομαι σε πρόχειρα κείμενα π.χ. στο φέισμπουκ ή στο τουίτερ αλλά σε άρθρα στις εφημερίδες, σε ιστοσελίδες, σε τουριστικούς οδηγούς, σε διαφημιστικά φυλλάδια, σε ανακοινώσεις επίσημων φορέων, σε επιγραφές, ακόμα και σε λογοτεχνικά βιβλία ή σε ιστοριοδιφικά κείμενα. Ιδιαιτέρως θλίβομαι όταν οι συγγραφείς είναι φιλόλογοι ή λόγιοι γενικότερα. Πολλοί ίσως παρασύρονται από τους αυτόματους διορθωτές κειμένου των ηλεκτρονικών συσκευών, που αναγνωρίζουν τα ηφαίστεια αλλά αγνοούν την Ηφαιστία. Το λάθος από τα τοπικά κείμενα το αντιγράφουν άλλοι που δεν έχουν σχέση με τη Λήμνο, με αποτέλεσμα να γενικεύεται η ανορθογραφία και να τη βρίσκεις παντού.

Ας το ξεκαθαρίσουμε λοιπόν. Το όνομα της αρχαίας πόλης, που ιδρύθηκε προς τιμήν του Ηφαίστου, είναι Ηφαιστία, με (ι)ώτα, και οι κάτοικοί της ονομάζονταν Ηφαιστιείς, επίσης με ιώτα. Με αυτή την μορφή υπάρχει σε επιγραφές της αρχαίας πόλης και έτσι μας παραδίδεται από την αρχαία γραμματεία στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων.

Ηρόδοτος [VI, 139-140]: «Ηφαιστιείς μεν νυν επείθοντο, Μυριναίοι δε... επολιορκούντο».

Πτολεμαίος [3, 13]: «Εν δε τω Αιγαίω πελάγει Λήμνος νήσος, εν η πόλεις δύο, Μύρινα και Ηφαιστιάς μεσόγειος».

 Το 325 μ.Χ. στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο μετείχε ο «Στρατήγιος, επίσκοπος Ηφαιστίας της Λήμνου».

«Ηφαιστία» την γράφει ο φιλόλογος Αργύριος Μοσχίδης στο έργο του «Η Λήμνος», ο οποίος είναι ο πιο παλιός ιστορικός του νησιού αλλά και ο καθ’ ύλην πιο ειδικός από όλους. Ο ίδιος αναφέρει πως στην Ηφαιστία αναφέρονται οι αρχαίοι συγγραφείς: Εκαταίος, Απολλώνιος, Πολυδεύκης, Υπερείδης, Στέφανος, Ησύχιος, Γαληνός, Σουίδας. Επίσης, παραθέτει πολλές αναφορές της πόλης σε αρχαίες επιγραφές, όπως: «Ο δήμος Αθηναίων ο εν Ηφαιστία» (380 π.Χ.), «Αθηναίοι οι εν Ηφαιστία» (4ος αιώνας π.Χ.), «οι εν Ηφαιστία οικούντες» (220 π.Χ.), «δήμος ο Ηφαιστιέων» (2ος αιώνας π.Χ.).

«Ηφαιστία» την γράφουν οι αρχαιολόγοι από την δεκ. ’30 που ξεκίνησαν οι εκεί ανασκαφές. Με (ι)ώτα την γράφουν όλοι οι μεταγενέστεροι σοβαροί Λήμνιοι ιστορικοί, ο Τάσος Καψιδέλης, ο Πάνος Φραγκέλης κλπ. Και φυσικά «Α.Ο. Ηφαιστία» ονομάζεται η ομάδα του Κοντοπουλίου από το 1932 που ιδρύθηκε.

Το (ι)ώτα στο «Ηφαιστία» δεν αποτελεί κάποιου είδους εξαίρεση. Υπακούει σε συγκεκριμένο κανόνα της γραμματικής για τις τοπωνυμικές καταλήξεις σε (-ίς, -ία), όπως θα εξηγήσουμε αναλυτικότερα πιο κάτω. Για την ώρα σημειώνουμε ότι με (ι)ώτα γράφονται κι άλλα αρχαία ονόματα που προήλθαν από το Ήφαιστος: η Ηφαιστιάς (Ηφαιστιάδα) και ο Ηφαιστίων, ο επιστήθιος φίλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Ηφαιστία Λήμνου, επιγραφή του 2ου αιώνα π.Χ. "...Στρατηγός και Αγωνοθέτης των Ηφαιστείων..." (εορτών προς τιμήν του Ηφαίστου)

 

Τα Ηφαίστεια, γράφονται με (ει).

Γιατί τότε το «ηφαίστειο» γράφεται με (ει); Αυτό έχει να κάνει με το τι σηματοδοτεί η παραγόμενη λέξη αλλά και με την θέση του τόνου. Τα επίθετα που αναφέρονται σε κάποιο πρόσωπο (π.χ. έργα, εορτές, κτίρια) παράγονται με την άτονη κατάληξη (-ειο), χωρίς τόνο.

Έτσι (ει) θέλει το ηφαίστειο, ως προϊόν της δραστηριότητας του Ηφαίστου, όπως και τα «Ηφαίστεια» εορτές και αθλητικοί αγώνες που τελούνταν προς τιμήν του Ηφαίστου στην αρχαία Ηφαιστία και σε πολλές άλλες πόλεις.

Αντίθετα τα τοπωνύμια ή οι ονομασίες που προκύπτουν από κάποιο πρόσωπο συνήθως φέρουν την τονιζόμενη κατάληξη (-ία) ή σπανιότερα (-ιάς). Το (-ία) είναι μια πολύ συνηθισμένη κατάληξη τοπωνυμίων, τόσο της αρχαίας όσο και της νέας ελληνικής γλώσσας.

Ο Ήφαιστος παραδίδει στην Θέτιδα τα όπλα του Αχιλλέα

 

Ανάλογα παραδείγματα

Το φαινόμενο του άτονου (-ειο, -εια) και του τονισμένου (-ία, -ίς, -ιάς) το συναντάμε και σε άλλες περιπτώσεις. Παραθέτω μερικά παραδείγματα.

Το θέατρο του Ηρώδου είναι το Ηρώδειο, αλλά θυγατέρα του η Ηρωδιάς (με ιώτα).

Στη μνήμη του Αριστοτέλη οι συμπολίτες του στα αρχαία Στάγειρα καθιέρωσαν την εορτή «Αριστοτέλεια», ο μήνας που απεβίωσε ονομάστηκε «Αριστοτέλειος» και στην εποχή μας Αριστοτέλειο το πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αλλά το θηλυκό όνομα είναι Αριστοτελία (με ιώτα).

Από το Φίλιππος παράγονται: τα Φιλίππεια (εορτή), το Φιλίππειο (ιερό στην Ολυμπία), αλλά η Φιλιππιάς (Φιλιππιάδα, πόλη) και η Φιλιππία (όνομα).

Από το Κωνσταντίνος: τα Κωνσταντίνεια (εορτή), η Κωνσταντίνεια βασιλική στη Ρώμη, αλλά η Κωνσταντινία (κοινώς Κωνσταντινιά) και η Κωνσταντινιάς (ιστορικό έργο).

Από το Ορέστης: η Ορέστεια (αρχαία τραγωδία), αλλά η Ορεστίς (επαρχία της Δυτ. Μακεδονίας) και η Ορεστιάς (Ορεστιάδα, πόλη).

Από το Όμηρος: το Ομήρειο (σχολείο), τα Ομήρεια έπη, αλλά η Ομηριάς (Ομηριάδα, θεατρικό έργο).

Από το Λεωνίδας: τα Λεωνίδεια (εορτή), αλλά η Λεωνιδία (όνομα).

 

Όπως ανέφερα ρόλο παίζει και ο τονισμός, ειδικά σε τοπωνύμια για λέξεις που προέρχονται από ονόματα ανθρώπων. Η τονισμένη κατάληξη -ία, ή -ιάς θέλει (ι)ώτα, ενώ η άτονη γράφεται με (ει). Π.χ. Θετταλός-Θετταλία/Θεσσαλία, Αιτωλός-Αιτωλία, Όλυμπος-Ολυμπία αλλά Αλέξανδρος-Αλεξάνδρεια, Φιλάδελφος-Φιλαδέλφεια, Νικομήδης-Νικομήδεια, Αντίοχος-Αντιόχεια, Άτταλος-Αττάλεια.

Πάμπολλα είναι τα παραδείγματα τοπωνύμιων σε -ία (με τονισμένο ιώτα) που προήλθαν από όνομα προσώπου, από την αρχαία και από τη μεσαιωνική περίοδο:

Αμφίλοχος-Αμφιλοχία, Λυσίμαχος-Λυσιμαχία, Δάρδανος-Δαρδανία, Πάμφυλος-Παμφυλία, Σικελός-Σικελία, Αχαιός-Αχαΐα, Βοιωτός-Βοιωτία, Αίολος-Αιολίς (Αιολία) κλπ.

Παραδείγματα παραγώγων με την άτονη κατάληξη (-ειο, -εια):

Αμφιάραος-Αμφιαράειο, Αναξαγόρας-Αναξαγόρεια (εορτή) και Αναξαγόρειος (σχολή), Ησίοδος-Ησιόδεια (έπη), Αισχύλος-Αισχύλεια (εορτή), Διογένης-Διογένεια, (εορτή, αλλά και γυναικείο όνομα) Θεμιστοκλής-Θεμιστόκλεια (τείχη), Ιππόδαμος-Ιπποδάμειο (πολεοδομικό σύστημα), Ευπαλίνος-Ευπαλίνειο (όρυγμα Σάμου), Αδριανός-Αδριάνειο (υδραγωγείο), Αιακός-Αιάκειο (στάδιο)/Αιάκεια (εορτή), Δημόκριτος-Δημοκρίτειο, Ανάργυρος-Αναργύρειος (σχολή) κλπ.

 

"Ο Ήφαιστος σφυρηλατεί τους κεραυνούς του Δία" έργο του Rubens (περίπου 1636-1638)

Συμπέρασμα

Συνεπώς, για να καταλήξουμε:

Ηφαστία ήταν η πόλη που ιδρύθηκε προς τιμή του Ηφαίστου.

Ηφαιστίων και Ηφαιστιάς ήταν ονόματα σχετικά με τον θεό της φωτιάς.

Ηφαίστεια ονομάζονταν οι εορτές που γίνονταν προς τιμήν του και ηφαίστειο το γεωφυσικό αποτέλεσμα της χθόνιας δραστηριότητας του αρχαίου θεού.

 

Θ. Μπελίτσος, 30.10.2021.

Αναδημοσίευση από το LimnosXpress.