Η Αγία Τριάδα και το Κουρούμπελο

 

 

Ο ναός

Στο πατρογονικό μου χωριό, τη Μεγάλη Μαντίνεια Αβίας στη Δυτική Μάνη, υπάρχει ο κοιμητηριακός ναός της Αγίας Τριάδας. Το αρχικό κτίσμα ήταν πολύ παλιό, πιθανόν από την εποχή που μεταφέρθηκε εκεί το κοιμητήριο του χωριού. Το παλιό κοιμητήριο, όπως αφηγούνται, βρισκόταν στον Άγιο Λια στα δυτικά του χωριού. 

Η Αγ. Τριάδα Μεγ. Μαντίνειας (Δυτ. Μάνη)

 Ο ναός είναι μονοκάμαρος με εμφανή πέτρα και ανακαινίσθηκε το 2000. Τότε προστέθηκαν ο πρόναος, το κωδωνοστάσιο και κατασκευάστηκε νέα στέγη, δαπάναις Γεωργίου και Νίκης Κοζομπόλη εις μνήμην του υιού τους Αναστάσιου, με δωρεάν τεχνική συνδρομή του μάστρο-Γιώργη Θ. Κωστέα, όπως αναφέρει σχετική επιγραφή. 

 

 Στον μεγάλο περίβολο του ναού διοργανώνεται τοπικό πανηγύρι από τον τοπικό Εξωραϊστικό Πολιτιστικό Σύλλογο άλλοτε στο καθολικό του ναού κι άλλοτε το καλοκαίρι.

 

Το Κουρούμπελο

Στον περίβολο του ναού, που βρίσκεται στη βόρεια έξοδο του χωριού, δέσποζε παλιότερα το «Κουρούμπελο», ένα ιδιόμορφο, πέτρινο, μνημειακό εικονοστάσι. Στο τοπικό ιδίωμα κουρούμπελο λέγανε τον μικρό, κιονόσχημο στύλο από πέτρες (συνήθως ξερολιθιά) που έστηνε ο ιδιοκτήτης ενός αγρού σε εμφανές σημείο, ως επισήμανση ότι δεν επέτρεπε τη βόσκηση ζώων στο χωράφι του. 

Το Κουρούμπελο (φωτ. Ηλίας Κοτσόβολος)

Αποτροπαϊκός ήταν ο ρόλος και του μνημειακού Κουρούμπελου της Αγ. Τριάδας, το οποίο σωζόταν ως το 1985 περίπου. Διηγούνται, πως είχε αποτρεπτικό χαρακτήρα κατά των επιδημιών και ότι είχε κτιστεί στα χρόνια του Κριμαϊκού πολέμου (1854-56), για να αποτραπεί η επέκταση στο χωριό της επιδημίας χολέρας, η οποία είχε ξεσπάσει τότε. Χτίστηκε σε αυτή τη θέση, επειδή είναι μία από τις εισόδους του χωριού και στο κοίλο μέρος του είχε ένα εικόνισμα της Παναγίας. Αναφέρεται η ύπαρξη κι άλλων παρόμοιων σε άλλες εισόδους του χωριού, τα οποία όμως δεν διασώθηκαν. 

 Το φαλλικό σχήμα του θύμιζε την αρχέγονη μορφή που είχαν οι αρχαίοι Ερμές, όπως κληροδοτήθηκε από τους Πελασγούς, πριν ακόμα οι Αθηναίοι τους προσθέσουν την μορφή του Ερμή και πάρουν την ονομασία ‘Ερμαί’. Οι Ερμαϊκές στήλες, εκτός των άλλων, στήνονταν στην είσοδο των σπιτιών, ως δηλωτικά της κατοικίας αλλά και για προστασία και εξορκισμό του κακού.

 

 

Μάρτιος 1976. Τα αδέρφια Παύλος, Ανδρέας και Ντίνος Λ. Κοτσώνης μπροστά στο Κουρούμπελο. Πίσω τους διακρίνεται η στέγη της Αγ. Τριάδας [φωτ. Ηλίας Κοτσόβολος].

Αποτροπαϊκοί στύλοι και τελετές

Παρόμοιες κατασκευές με αποτροπαϊκό χαρακτήρα, όπως στύλοι, κολώνες κλπ, σε συνδυασμό με θρησκευτικές τελετουργίες, συναντάμε σε πολλές περιοχές και έχουν αρχαίες ρίζες. Η πιο διάσημη περίπτωση είναι το «Κολωνάκι» της Αθήνας, το οποίο ονομάστηκε έτσι από έναν αρχαίο, μαρμάρινο κίονα, που είχαν στήσει οι Αθηναίοι, προς αποτροπή επιδημιών, στον οποίο έκαναν λιτανείες και ιεροτελεστίες με θυσίες ζώων. Τέτοια κολωνάκια υπάρχουν και σε άλλα σημεία στην Αθήνα, όπως στο Κουκάκι, και είναι διαφόρων εποχών, από τα ρωμαϊκά ως τα νεότερα χρόνια. 

 

Ο κίονας του Κολωνακίου

Το αποτροπαϊκό τελετουργικό, όπως γινόταν ως τα τέλη του 19^ου αιώνα στην Αθήνα, ήταν μια λιτανεία συνήθως με την εικόνα του Αγ. Χαραλάμπους που θεωρείται προστάτης από τις ασθένειες. Στην πομπή προπορεύονταν δύο δαμάλια με άροτρο και ακολουθούσαν ιερείς και πολίτες που κουβαλούσαν το λεβέτι με τα «μανταλόγια»: αντικείμενα και σημειώματα με ξόρκια σχετικά με τις πιο επικίνδυνες αρρώστιες. Η πομπή περικύκλωνε την Αθήνα, διερχόμενη από συγκεκριμένες κολώνες που θεωρούνταν καθαγιασμένα ορόσημα. Κατέληγε στο τελευταίο κολωνάκι, περίπου στο σημερινό Γκάζι. 

Εκεί θυσίαζαν και έθαβαν τα δαμάλια, μαζί με το άροτρο και το σκεύος με τα μανταλόγια. Ο λάκκος σφραγιζόταν με την αρχαία κολόνα, η οποία αποκτούσε πλέον ρόλο φύλακα που απέτρεπε την απελευθέρωση της θαμμένης αρρώστιας. Η τελετή αυτή είχε εμφανείς ρίζες από αρχαία τελετουργικά, όπως η «περιάρωση» και τα «βουφόνια».

 

Ο κίονας στο Κουκάκι

 Δεν γνωρίζουμε αν κάτι ανάλογο (λιτανεία κλπ) συνέβη με την περίπτωση του Κουρούμπελου της Αγ. Τριάδας στο χωριό μας. Το μόνο που αναφέρεται είναι πως υπήρχαν άλλα δύο σε άλλες εξόδους του χωριού, όπως γράφει ο Δημ. Χανδρινός στο βιβλίο του «Ιρή-Αβία-Μαντίνειες-Παληόχωρα», 1990 (σελ. 41-42):  

«Είχα ακούσει από τους παλιότερους ότι υπήρχον άλλα δύο όμοια κουρούμπελα. Το ένα ήτο τοποθετημένο προς ανατολάς του χωριού, εκεί κάπου στον Αγιώργη ή στον Άγιο Πολύκαρπο, και το άλλο προς δυσμάς στον Αγιολιά ή στον Άγιο Χαράλαμπο, τα οποία με την πάροδον του χρόνου κατεστράφησαν ολοσχερώς».

Ο αναφερόμενος Άη Γιώργης βρίσκεται στην έξοδο του χωριού προς τον έρημο οικισμό Κόκα, στον οποίο υπάρχει ο Άγ. Πολύκαρπος. Ο Άη-Λιας βρίσκεται εντός του χωριού, κοντά στο παλιό νεκροταφείο. Το παλιό ξωκλήσι του προστάτη από τις ασθένειες Αγ. Χαραλάμπους, που έχει λιγοστές αγιογραφίες ενδεχομένως του 18ου αιώνα, βρίσκεται στα ΒΔ, σε απόσταση 300μ περίπου από το χωριό, επί της παλιάς οδού προς την Παλιόχωρα.

 

Η προέλευση της λέξης κουρούμπελο

Αναζητώντας την καταγωγή της λέξης ‘κουρούμπελο’ βρήκα πως είναι λατινογενής και προήλθε μάλλον από το λατινικό ‘columna’, που σημαίνει: κίονας, στύλος. Από την ίδια λατινική λέξη προέρχεται το ιταλικό ‘colonna’, από όπου και η ελλ. ‘κολόνα’ (ή ‘κολώνα’). Μια άλλη εκδοχή, νομίζω λιγότερο πιθανή, είναι πως προήλθε από το επίσης λατ. ‘cumulus’, που σημαίνει: σωρός από χώμα ή πέτρες. Ας δούμε το θέμα πιο αναλυτικά.

Οι παλιοί Αθηναίοι αποκαλούσαν τους στύλους του Ολυμπίου Διός ‘κόλουμνα’ ή ‘κούλουμνα’, λέξη από την οποία εικάζεται πως προήλθαν τα ‘κούλουμα’ της Καθαρής Δευτέρας, την οποία γιόρταζαν «πηγαίνοντας στα κούλουμνα», δηλαδή στην άπλα δίπλα στις κολόνες του αρχαίου ναού αλλά και του Θησείου. Επίσης, σε πολλά μέρη της Πελοποννήσου και της Ρούμελης λέγανε πως την Καθαρή Δευτέρα «χαλάμε τα κούλουμπα ή κούλουμπρα». «Κούλουμπ[ρ]ο» ήταν ο στύλος από πέτρες που έστηναν για να απαγορεύουν την είσοδο στους αγρούς. Με τη φράση εννοούσαν πως θα γιορτάσουν στο ύπαιθρο παραβιάζοντας την απαγόρευση. Σε κάποια μέρη τις κατασκευές αυτές αποκαλούσαν ‘κούμουλα’, γι’ αυτό μερικοί γλωσσολόγοι θεωρούν πως η λέξη προήλθε από αναγραμματισμό του λατ. ‘cumulus’ (σωρός από χώμα ή λίθους), όπως προανέφερα.

Όποια κι αν είναι η αρχική ετυμολογική προέλευση, στην περιοχή μας το ‘κούλουμπρο’ έγινε ‘κούρουμπλο’ με γλωσσική αντιμετάθεση των ‘λ-ρ’, κάτι που επιβεβαιώνεται από τρία παλιά τοπωνύμια που υπάρχουν στην περιοχή της Μεγ. Μαντίνειας: ‘Κουρούμπλια (τα)’, 'Κουρουμπλάκια (τα)' και ‘Κουρούμπλα (η)’. Με την προσθήκη κατάληξης προέκυψε το ‘κουρούμπελο’ και παράγωγο αυτού το σχετικό ρήμα που ακούγεται στη φράση «κουρουμπελιάζω τα λαχίδια», δηλαδή στήνω κουρούμπελα (λίθινους στύλους) για να εμποδίσω την βόσκηση.

Παρενθετικά να προσθέσουμε πως η πανελληνίως κοινή φράση «έγινε κουρούμπελο» για τον μεθυσμένο, προήλθε από την αστάθεια του μεθυσμένου που σωριάζεται εύκολα, όπως άλλωστε και το κουρούμπελο που είναι φτιαγμένο από ξερολιθιά.

 

Το βιβλίο του Δημ. Χανδρινού για το χωριό μας, που εκδόθηκε το 1990, με τη φωτογραφία του Κουρούμπελου στο εξώφυλλο.

  

Τα κουρούμπελα λειτουργούσαν ως νοητοί φράχτες, οι οποίοι δήλωναν την απαγόρευση, χωρίς στην ουσία να την εξασφαλίζουν. Το ίδιο προφανώς συνέβαινε και με την αποτροπή των ασθενειών, γι’ αυτό οι λαϊκοί άνθρωποι παράλληλα επικαλούνταν και την εξ ύψους βοήθεια, είτε την παγανιστική με διάφορα ξόρκια είτε τη χριστιανική (εικόνες, ψαλμοί κλπ). Όπως γράφει ο Δημ. Χανδρινός (ό.π.):

«Σ’ αυτό το Κουρούμπελο (προσκυνητάρι) μετέβαινον ένας-ένας ή και ομαδικώς οι θεοσεβείς Μαντιναίοι και έκαναν μία, θα λέγαμε σήμερα, παράκλησιν προς την θείαν δύναμιν για να μη εισέλθη η θανατοφόρος αυτή ασθένεια (η χολέρα) στο χωριό τους, αφού πρωτίστως εις την κόγχη του κτίσματος αυτού ετοποθέτουν εικόνες αγίων, κεριά και λιβάνι. Αυτό υπαγόρευε εις τους αφελείς Μαντιναίους η βαθυτάτη προς τον Θεόν πίστη».

Άραγε προηγήθηκε η χρήση τους στην γεωργική πρακτική κι ακολούθησε η αποτροπαϊκή κατά των επιδημιών ή συνέβη το αντίστροφο; Ποιος το ξέρει; Όπως και να ’χει, το παλιό Κουρούμπελο της Μεγ. Μαντίνειας αποτελούσε ένα τοπικό ορόσημο. Ήταν κατάλοιπο μιας εποχής που ακόμα επιβίωναν αρχαίες και μεσαιωνικές δοξασίες, φιλτραρισμένες από το χρόνο και προσαρμοσμένες στις νεότερες θρησκευτικές αντιλήψεις.

Σήμερα στη θέση του παλιού, που δυστυχώς κατεδαφίστηκε, έχει κτιστεί ένα νεότερο που θυμίζει περισσότερο εικονοστάσι. Η γοητεία που είχε το παλιό Κουρούμπελο, οι ιστορίες που το συνόδευαν, οι προσευχές και οι επικλήσεις των προγόνων μας που ήταν αποτυπωμένες στη φαγωμένη από το χρόνο πέτρα του, έχουν για πάντα χαθεί.

 

Θοδωρής Μπελίτσος

Ν. Σμύρνη 18.06.2021