Αδελφοί Κιουπετζόγλου: Οι μεγάλοι ευεργέτες της Σμύρνης

Οι αναμνήσεις που με καθόρισαν και συνθέτουν τον προσωπικό μου καμβά, τον παιδικό μου κόσμο δηλαδή, περιστρέφονται στους δρόμους γύρω από την οδό που μεγάλωσα και ζω μέχρι σήμερα. Οι άγνωστες ονομασίες προσώπων στις πινακίδες του Δήμου, όπως και να το κάνεις σε καθορίζουν, θες δεν θες, όταν τις συναντάς σε όλη σου τη ζωή. Αργότερα, φιλομαθής και φιλοπερίεργος όπως ήμουνα και είμαι, έψαξα να βρω ποιοι ήταν αυτοί οι «γείτονες», τους οποίους γνώριζα μόνο από τα ονόματά τους.

Παλιότερα είχα αναφερθεί στον ζωγράφο Γεώργιο Προκοπίου (1876-1940) από τον Μπουρνόβα που άφησε την τελευταία του πνοή κοντά στο Τεπελένι. Σήμερα θα μιλήσω για τους αδελφούς Κιουπετζόγλου, το όνομα των οποίων έχει δοθεί σε μια οδό στην Άνω Ν. Σμύρνη, στο ύψος της οδού Αιγαίου 141. Αξίζει να γνωρίσουμε την βιωτή τους καθώς υπήρξαν μεγάλοι ευεργέτες των εκπαιδευτηρίων της Σμύρνης.

 

Η οικογένεια Κιουπετζόγλου καταγόταν από την περιοχή της Άγκυρας. Το επώνυμο προέρχεται από την τουρκική λέξη “küpe: σκουλαρίκι, ενώτιον”. Φαίνεται πως κάποιος πρόγονός τους ήταν κιουπετζής (küpeçı), δηλαδή κατασκευαστής ή έμπορος σκουλαρικιών, ενωτίων. Γι’ αυτό ο Χ.Δ. Χαμουδόπουλος, σε άρθρο του στην εφ. Αμάλθεια της Σμύρνης (φ. 14.1.1904), την αποκαλεί: «οικογένεια Κιουπετζόγλου (ήτοι Ενωτιάδου)», εξελληνίζοντας το επώνυμο της.

Ο πρόγονος της οικογένειας Αναστάσιος Κιουπετζόγλου είχε συγγένεια με τον παππού εκ μητρός του Αδαμάντιου Κοραή, τον δάσκαλο Διαμαντή Ρύσιο (ή Ρήσιο), ο οποίος είχε νυμφευθεί μια χήρα από την Άγκυρα. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο Αναστάσιος ήρθε από την Άγκυρα στη Σμύρνη ως έμπορος αιγών Αγκύρας. Οι αίγες (κατσίκες) της Άγκυρας ήταν τότε περιζήτητες για το τρίχωμά τους, το οποίο είχε μεγάλη ζήτηση από τα ταπητουργεία της Σμύρνης.

Στη Σμύρνη νυμφεύθηκε κι εγκαταστάθηκε μόνιμα. Αρχικά κατοικούσε σε ένα στενό κοντά στη Βιβλιοθήκη-Μουσείο της Ευαγγελικής Σχολής, στη συνοικία Γυαλάδικα, όπου υπήρχαν τα μεγάλα υαλοπωλεία της πόλης. Αργότερα, γύρω στο 1856, μετακόμισε κοντά στην Αγία Φωτεινή. Απέκτησε τρία παιδιά, τον πρωτότοκο Ηλία, ο οποίος τον διαδέχθηκε στο εμπορικό, τον Δημήτριο και τη μικρότερη Σοφία (1812-1904). Πρέπει να είχε κι άλλα παιδιά, τα οποία έχασε το 1836 στη μεγάλη επιδημία πανώλης που έπληξε την περιοχή. Από τη θανατηφόρα εκείνη επιδημία ξεκληρίστηκαν 67 χωριά της περιοχής ανάμεσα στη Σμύρνη, το Ντένιζλι και τα Βουρλά.

Τα παιδιά του και κυρίως ο Ηλίας επέκτειναν τις εμπορικές δραστηριότητες του πατέρα τους και απόκτησαν τεράστια περιουσία. Στα Γυαλάδικα είχαν στην ιδιοκτησία τους μια ολόκληρη στοά (βερχανέ) με καταστήματα, την οποία δώρισαν στο ελληνικό κράτος για τη δημιουργία προξενείου και κατοικίας του πρόξενου. Επίσης συχνά πρόσφεραν μεγάλα ποσά στην ελληνική κοινότητα της Σμύρνης για τη συντήρηση και τη λειτουργία των κοινοτικών ιδρυμάτων: σχολείων, νοσοκομείου, βρεφοκομείου, ορφανοτροφείου κλπ.

Μάθημα γυμναστικής στο Σοφίειον

 

Η μεγαλύτερη προσφορά τους στον ελληνισμό της πόλης ήταν η ίδρυση δημοτικών σχολείων, τα οποία δώρισαν στην Ευαγγελική Σχολή κι έγιναν εξαρτήματά της. Ήταν:

α) το Κιουπετζόγλειο Δημοτικό στη συνοικία της Αγίας Αικατερίνης που ιδρύθηκε γύρω στο 1870 και φοιτούσαν περίπου 300 μαθητές και

β) η Δημοτική Σχολή Φασουλά, στην ομώνυμη συνοικία, που ιδρύθηκε γύρω στο 1900 και φοιτούσαν επίσης 300 μαθητές.

Άλλα δύο σχολεία ίδρυσε η αδελφή τους, η Σοφία:

α) το εξατάξιο Κιουπετζόγλειο παρθεναγωγείο με 300 μαθήτριες, που ήταν εξάρτημα του Κεντρικού παρθεναγωγείου και

β) το Σοφίειον, το οποίο στεγάστηκε στον μεγάλο κήπο που κληροδότησε ο αδελφός της, ο Δημήτριος, στην οδό των Ρόδων. Κτίστηκε από κληροδότημα της Σοφίας Κιουπετζόγλου ύψους 3.000 λιρών. Το Σοφίειον θεωρείτο το αριστοκρατικότερο δημοτικό σχολείο της Σμύρνης. Σε αυτό φοιτούσαν περίπου 250 μαθήτριες, αργότερα και μαθητές. Μαζί με την Ευαγγελική αποτελούσαν το καύχημα της πόλης.

Ο Ηλίας και ο Δημήτριος απεβίωσαν στα τέλη του 19ου αιώνα, ενώ η άγαμη αδελφή τους, η Σοφία, στις 6 ή 7.1.1904 σε ηλικία 92 ετών! Όπως διαβάζουμε στην εφ. Αμάλθεια (φ. 8 και 10.1.1904), όσο ζούσε είχε δωρίσει μεγάλα ποσά για αγαθοεργίες, όπως 2.500 λίρες στην Ευαγγελική σχολή, 1.000 λίρες στο Νοσοκομείο, ένα κτίσμα στο Κεντρικό και διάφορα ποσά στο ορφανοτροφείο, στο παρθεναγωγείο, στο βρεφοκομείο και στο Ταμείο πτωχών. Με την διαθήκη της όρισε γενικό κληρονόμο της την Ευαγγελική Σχολή, με σκοπό την ανέγερση του Σοφίειου. Επίσης, άφησε μικρά ποσά σε όλα τα παραπάνω ιδρύματα, στην Ελληνική Κοινότητα της Άγκυρας (όπου στις αρχές τους 20ού αιώνα ζούσαν περίπου 27.000 Ρωμιοί, με σχολεία και εκκλησίες) καθώς και στους εκεί συγγενείς της.

Η κηδεία της ήταν πάνδημη. Την παρακολούθησαν σύσσωμοι οι μαθητές των σχολείων και πλήθος κόσμου. Τους επικήδειους λόγους εκφώνησαν ο έφορος του Γραικικού Νοσοκομείου δικηγόρος Κωνσταντίνος Ψαλτώφ, ο έφορος του Κεντρικού Παρθεναγωγείου δικηγόρος Αδαμάντιος Ευφραιμίδης και ο γυμνασιάρχης της Ευαγγελικής Σχολής φιλόλογος Γεώργιος Σωτηρίου. Να πώς εξιστορεί το ξόδι της Σοφίας Κιουπετζόγλου, σε ένα δοκίμιό του, ο παλιός μου καθηγητής στην Ευαγγελική και ποιητής Αυρήλιος Ευστρατιάδης:

«Κάτω από τη σεμνή αλλά υποβλητική ομιλία του (Γ. Σωτηρίου) έτρεχαν τα μάτια όλων των μαθητών και του λαού που παρευρίσκοντο. Ύστερα η πομπή της κηδείας, τα εξαπτέρυγα με μια μακρότατη, ατελείωτη θαρρείς, μαθητική προπομπή και το άλλο το απειράριθμο πλήθος, πίσω απ’ το φέρετρο, υπήρξεν ένας ύστατος χαιρετισμός στη νεκρή, που ερμηνεύει εκτός από την οφειλόμενη ευγνωμοσύνη του κόσμου και την προσήλωση των Σμυρναίων στα γράμματα και στην ανάπτυξη της παιδείας και το πνεύμα της ενότητος που αναπτύχθηκε μεταξύ λαού και Σχολείων, των Σχολείων που η ίδια η δωρήτρια δημιούργησε και εχάρισε στην Ευαγγελική Σχολή».

Προς τιμήν των αδελφών Κιουπετζόγλου η κεντρική, η λεγόμενη «Ευρωπαϊκή», οδός της Σμύρνης, που ξεκινούσε από τη Μητρόπολη και κατέληγε στην πλατεία Φασουλά, είχε ονομαστεί Κιουπετζόγλου, ενώ το ίδιο όνομα δόθηκε σε άλλους τρεις δρόμους συνοικιών της πόλης, κοντά στο νοσοκομείο, στην Αγία Αικατερίνη και στο Κερασοχώρι.

Ευγνώμονες οι διασωθέντες από την καταστροφή Σμυρνιοί, μετά την εγκατάστασή τους στη Νέα Σμύρνη, ονόμασαν ένα δρόμο της «οδό Αδελφών Κιουπετζόγλου», για να μην ξεχαστεί η πολλαπλή και γενναία προσφορά τους.

 

Πηγές

Αυρήλιος Ευστρατιάδης, «Ευαγγελική Σχολή, πέντε δοκίμια», εκδ. Δωδώνη 1972.

Θ. Μπελίτσος, «Τα σχολεία της ελληνικής Σμύρνης στις αρχές του 20ού αιώνα», 1992.

«Τα οδωνύμια της περιοχής μας και οι πρώτοι οικιστές», Β1 2ου Γυμνασίου Ν. Σμύρνης, 1993.

Θ. Μπελίτσος, 22.1.2025