Σταύρου Τραγάρα
"Αγητειές - Ξόρκια - Δοξασίες Λήμνου"
εκδ. Αγιαρμόλας, 2024, σελ. 320
-ο-ο-ο-
Βιβλιοπαρουσίαση
Όταν πρωτοπήγα στη Λήμνο, πριν από σαράντα χρόνια περίπου, ένα από τα πρώτα πράγματα που μου έκανε εντύπωση ήταν πως μετά τον καφέ, απαραίτητα γύριζαν το φλιτζάνι για να το διαβάσουν. Δεν υπήρχε γυναίκα που δεν διάβαζε το φλιτζάνι για τον εαυτό της. Αν υπήρχε ξένος κόσμος στο σπίτι, το άφηνε σε μιαν άκρη για να το δει με την ησυχία της. Αυτό αποτελούσε, και παραμένει ακόμα, μια καθημερινή συνήθεια. Μόνο αν ο ντελβές έδειχνε κάτι άσχημο, καταφεύγανε σε κάποιες που ξέρανε πιο καλά την τέχνη για μια πιο έγκυρη γνώμη, χωρίς αμοιβή φυσικά.
Ως τότε αυτή τη μαντική διαδικασία την ήξερα μόνο από τη γνωστή ταινία με τη Γεωργία Βασιλειάδου και τον Μίμη Φωτόπουλο, ο οποίος ψάρευε πληροφορίες από τους πελάτες και τις πάσαρε στην επαγγελματία καφετζού. Το θεωρούσα απάτη αλλά εδώ το πράγμα δεν ήταν έτσι. Η προσήλωση στο φλιτζάνι ήταν καθημερινότητα, έδειχνε τους οιωνούς της ημέρας ίσως και της εβδομάδας. Μετά, ανάλογα με τα σημάδια, γινόταν επίκληση με απόκρυφα, και συχνά δυσνόητα, λόγια προς τις άγνωστες δυνάμεις που ορίζουν την μοίρα, για την αποφυγή του πιθανού κακού.
Αυτές οι μαγικές επωδοί, οι αητειές ή αγητειές όπως τις λέγανε, συνοδεύονταν από ένα τελετουργικό που δεν γινόταν φανερά. Η επωδή, η ακατάληπτη φράση, ήταν διαφορετική για κάθε περίπτωση: για το μάτι, για τον οδοιπόρο, για το δουλευτή, για την ετοιμόγεννη, για το νεογέννητο, για το νιόπαντρο ζευγάρι κλπ, κλπ. Για να πιάσει, έπρεπε να ειπωθεί με τη συνοδεία ορισμένων σημείων: προσευχές, σταυροκόπημα κ.ά. και την κατάλληλη ώρα. Οι αγητειές είχαν μόνο αποτρεπτικό χαρακτήρα, γίνονταν για να προλάβουν το κακό, για να προστατεύσουν το πιθανό θύμα, δεν ήταν μαγγανείες ή κατάρες που εκστομίζονταν για να προκαλέσουν κακό.
Η ζωή των παλιών απλών ανθρώπων είχε τους δικούς της κανόνες αλλά σε μεγάλο βαθμό την καθόριζε η μοίρα. Όταν η τύχη δεν ήταν με το μέρος τους, όταν έκαναν μια νέα αρχή, όταν ξεκινούσε το θέρος, ο τρύγος ή άλλη αγροτική εργασία, κατέφευγαν σε μεσιτείες και δεήσεις προς τον αντίστοιχο άγιο, τις οποίες συνδύαζαν με παλιές πανάρχαιες τελετουργίες και τις ενίσχυαν με κατάλληλα φυλαχτά που έραβαν στα ρούχα ή έκρυβαν στο μαξιλάρι, στο στρώμα, στην εξώθυρα ακόμα και στα εικονίσματα. Ορισμένες από αυτές τις δέχθηκε και τις ενσωμάτωσε η χριστιανική λατρεία στο τυπικό της (ο αγιασμός, το ευχέλαιο, η ευχή για το ξεμάτιασμα, το φυλαχτό εικόνισμα ή σταυρός ή τίμιο ξύλο)· άλλες τις ανέχτηκε σιωπηρά ή προώθησε δικές της (προσκύνημα σε θαυματουργές εικόνες, λείψανα αγίων) επιβάλλοντας τους δικούς της κανόνες για το πώς και πότε πρέπει να γίνονται. Κάποιες τις απέρριψε ως εκπορευόμενες από τον Εωσφόρο, τις θεώρησε μαγείες και μαγγανείες και δεν τις αποδέχεται. Σε πείσμα όμως της επίσημης θρησκείας οι αρχαίες αυτές δοξασίες, με τις οποίες οι απλοί άνθρωποι προσπαθούσαν ανέκαθεν να επηρεάσουν τη μοίρα, επιβιώνουν μέχρι σήμερα κι αποτελούν μέρος της λαϊκής πίστης. Τέτοιο παράδειγμα είναι δυο πανάρχαια έθιμα που γίνονται αυτές τις ημέρες, ο κλήδονας και οι φωτιές του Άη Γιάννη, οι Κακαννοί (καύση καννών: καλαμιών), όπως τις λένε στη Λήμνο. Το πρώτο αποτελεί μια διαδικασία λαϊκής μαντείας για τα ανύπαντρα κορίτσια που αγωνιούν για το μέλλον τους. Το δεύτερο είναι η πανάρχαια εορτή της υποδοχής του θερινού ηλιοστασίου. Και τα δύο η χριστιανική θρησκεία τα προσάρμοσε με την εορτή του Αϊ Γιάννη Πρόδρομου.
Οι παλιές δοξασίες αποτελούν κοινό μυστικό και κοινές συνήθειες. Άλλοι τις αποδέχονται, άλλοι όχι, οι περισσότεροι τις θεωρούν φολκλορικές επιβιώσεις παλιών εθίμων. Όμως, δεν ισχύει το ίδιο για τις αγητειές. Αυτές τελούνταν μυστικά και κρυφίως· η διαδικασία και τα λόγια δεν αποκαλύπτονταν στον πάσα ένα. Οι ηλικιωμένες γυναίκες που κατείχαν αγητειές, είχαν συνείδηση πως κουβαλούν μια αρχαία γνώση. Όφειλαν να αποκαλύψουν τα μυστικά λόγια σε νεότερες, αλλά όχι απερίσκεπτα σε όποια-όποια. Μόνο σε όσες διαπίστωναν πως θα τις σεβαστούν. Διότι η αγητειά δεν πιάνει, παρά μόνο αν όποιος την λέει, την πιστεύει. Κάποια γιαγιά που γνώριζε πολλές αγητειές, έλεγε χαρακτηριστικά:
«Δεν είμι αγιούσα, αλλά να, πιστεύου κι μι βγαίν’νε!»
Επέλεγαν, λοιπόν, μια κόρη ή μια εγγονή τους κι ακολουθούσε ένα τελετουργικό μύησης, που είχε διάφορα επίπεδα. Γενικά ο γνώστης της αγητειάς θεωρεί σημαντική διαδικασία τη μεταβίβασή της και δεν θέλει να την πάρει στον τάφο.
Κάπως έτσι από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά, διατηρείται μία πανάρχαια συνήθεια. Στην απορία που διατύπωσα κάποτε σε μια ηλικιωμένη γυναίκα στα Καμίνια, όταν τη ρώτησα γιατί καταφεύγει στις αγητειές για το ξεμάτιασμα ή όταν κάτι πάει ανεξήγητα στραβά, μου είχε πει:
«Μα πως να σι δώσου να του καταλάβ’ς; Τούτα έναι απού χιλιάδις χρόνια. Μας τα λεγεν η μάνα μας. Έτσι μιγαλώσαμ»!
Απλά και σίγουρα εμπιστευόταν την τεράστια παράδοση και σοφία που κληρονόμησε και πατούσε στέρεα πάνω σ’ αυτή, χωρίς να διανοείται να την αμφισβητήσει. Κι από ό,τι φαίνεται ειδικά στη Λήμνο υπήρχε μια αρχέγονη παράδοση στον τομέα αυτό, στην οποία αναφέρεται κι ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλίο του «Αϊβαλί, η πατρίδα μου», ο οποίος είχε γνωρίσει Λημνιούς στο Αϊβαλί. Γράφει:
«Γητειές, δηλαδή μάγια, που στην αρχαία γλώσσα λέγονται γοητείες, κάνανε πολλές οι Λημιοί, πόρχουνταν από τη Λήμνο σε τούτα τα μέρη ξωχάρηδες. Έχω διαβασμένα πως αυτοί από τ’ αρχαία χρόνια κάνανε πολλά μαγικά».
Το πρόβλημα βέβαια για τον ερευνητή είναι ότι δεν μπορεί να μάθει εύκολα τις αγητειές, αφού ακόμα και στενά συγγενικά ή φιλικά πρόσωπα δεν του τις εμπιστεύονται εύκολα. Ίσως και νάχουν δίκιο από την πλευρά τους. Στη μακροχρόνια λαογραφική μου έρευνα, ενώ με ευκολία αποθησαύρισα τοπικές λέξεις, παλιές φράσεις, παροιμίες, γνωμικά, αινίγματα, προλήψεις και παραδοσιακές συνήθειες, ελάχιστες αγητειές κατάφερα να καταγράψω.
 |
| Με τον Σταύρο Τραγάρα σε συνεστίαση της ΟΛΣΥ (3.3.24) |
Θαυμάζω, λοιπόν, την ικανότητα του Σταύρου Τραγάρα που κατάφερε να γεμίσει ένα ολόκληρο βιβλίο με αγητειές και ξόρκια, διότι γνωρίζω πόσο δύσκολο είναι να σε εμπιστευτούν και ν’ αποκαλύψουν αυτό το κρυφό θέμα. Στην πρώτη ενότητα του βιβλίου του (σελ. 33-114) περιέχονται συνολικά 140 περίπου επωδοί με το όνομα του πληροφορητή από τον οποίο άκουσε την καθεμία. Τις έχει ταξινομήσει αλφαβητικά ανά περίπτωση. Έχει καταγράψει αγητειές για 60 περίπου περιπτώσεις (ασθένειες, κακοτυχίες κλπ), όχι μόνο μία για κάθε περίπτωση αλλά δυο, τρείς ή και παραπάνω· για τη βασκανία έχει 24 αγητειές!
Οι περισσότερες προέρχονται από γυναίκες του χωριού του, την Ατσική Λήμνου (πάρα πολλές έχει από τη μητέρα του, την Αρετή Τραγάρα) αλλά υπάρχουν κι από άλλα χωριά: Καρπάσι, Προπούλι, Κρηνίδα, Κατάλακκο, Δάφνη, Αγγαριώνες, Βάρος, Ρωμανού, Ρεπανίδι, Κοντοπούλι, Μούδρος, Καμίνια, Κορνός, Κάσπακας, Ανδρόνι, Θάνος. Ορισμένες που του φάνηκαν ενδιαφέρουσες, τις έχει αντλήσει από παλιές καταγραφές, από τη βιβλιογραφία. Είναι χαρακτηριστικό πως κάποιες κυρίες του εμπιστεύτηκαν την αγητειά αλλά ανώνυμα, κάτι που επιβεβαιώνει την παλιά δυσφορία να την αποκαλύψουν, όπως ήδη ανέφερα.
Το υλικό που έχει συλλέξει είναι παλιό, ανάγεται στις αρχές του 20ού αιώνα. Διότι οι πιο πολλοί πληροφορητές του είναι άνθρωποι που έζησαν την ακμαία περίοδο της ζωής τους κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες και οι μνήμες τους πάνε τουλάχιστον μια ή δύο γενιές πιο πίσω. Οι περισσότεροι έχουν υιοθετήσει τον σύγχρονο τρόπο ζωής, έχουν απομαγευτεί πλέον από τον αρχέγονο φόβο και δεν διστάζουν να εκμυστηρευτούν όσα μυστικά τους εμπιστεύτηκαν παλιές γυναίκες: μανάδες, γιαγιάδες, θειάδες κλπ.
Στη δεύτερη ενότητα (σελ. 115-152) έχει συγκεντρώσει πενήντα περίπου μαρτυρίες Λημνίων, που περιγράφουν τις μνήμες που έχουν από τις αγητειές κι από άλλες δοξασίες του παλιού καιρού, όπως τις έζησαν στα χωριά τους. Κι εδώ η πλειοψηφία είναι Ατσικιώτες, κυρίως άνδρες (το 80% περίπου). Οι υπόλοιπες μαρτυρίες είναι από χωριά της κεντρικής και της ανατολικής Λήμνου: Προπούλι, Καρπάσι, Κατάλακκο, Σαρδές, Δάφνη, Λιβαδοχώρι, Πορτιανού, Κοντιάς, Λύχνα, Ρεπανίδι, Κοντοπούλι, Καλλιόπη, Παναγιά, Πλάκα, Μούδρο, Φισίνη και δυο-τρεις μόνο από τη δυτική: Κορνός, Μύρινα.
Η τρίτη και πιο εκτεταμένη ενότητα (σελ. 153-320) περιέχει ταξινομημένες αλφαβητικά περίπου 280 δοξασίες: προλήψεις ή προκαταλήψεις, και τις πρακτικές με τις οποίες τις αντιμετώπιζαν τον παλιό καιρό. Προέρχονται από δική του έρευνα και καταγραφή αλλά κι από τα βιώματα που είχε ως παιδί και έφηβος, καθώς μεγάλωσε στην Ατσική, ένα χωριό κατεξοχήν αγροτικό. Κάποιες τις διασταυρώνει αντλώντας υλικό από τις χειρόγραφες σημειώσεις και τα βιβλία του παλιού Λημνιού δάσκαλου Σπύρου Μουστάκα και άλλων καταγραφέων, στους οποίους πάντα παραπέμπει, σεβόμενος τον πνευματικό τους κάματο.
Στο γλωσσικό και λαογραφικό έργο του γιατρού Σταύρου Τραγάρα έχω αναφερθεί κι άλλοτε, όπως και στο γενικότερο συγγραφικό και πολιτισμικό του αποτύπωμα. Γι’ αυτό δεν θα μπω σε λεπτομέρειες. Ο αμητός του είναι πολύ πλούσιος. Περιλαμβάνει έργα γλυπτικής και ζωγραφικής, ορισμένα από τα οποία κοσμούν τα εξώφυλλα των βιβλίων του (όπως και του προκείμενου «Αγητειές-Ξόρκια-Δοξασίες»), άρθρα για ιατρικά και υγειονομικά θέματα, αναρτήσεις στο διαδίκτυο, εφτά ποιητικές συλλογές, ένα λεύκωμα με καρικατούρες και σκίτσα και 16 ακόμα βιβλία, έμμετρα και πεζά, όλα από τις εκδόσεις «Αγιαρμόλας», δηλαδή εξ ιδίων. Ο εκδοτικός οίκος φέρει την τοπική ονομασία της ακρογιαλιάς του χωριού του, όπου το εξωκλήσι «Άγιος Ερμόλαος».
Στα 16 βιβλία περιλαμβάνονται τρεις συλλογικοί τόμοι με τα πρακτικά εκδηλώσεων του Συλλόγου Ατσικιωτών για ιστορικά και λαογραφικά θέματα, τις οποίες συντόνισε ο ίδιος, κάμποσα έμμετρα και πεζά γραμμένα στο τοπικό ιδίωμα (Γιώργης Ντελελής, Χουρκούδια, Ευρυτανο-Λημνιακοί διάλογοι, Πιπεράτα τραγδέλια, Λήμνιοι αεί παίδες, Εκ βαθέων, Πα στ’ μπέτρα να φτρών’), το τετράτομο λεξικό για το γλωσσικό ιδίωμα της Λήμνου και τα επί μέρους θεματικά για τη γλώσσα και την παράδοση της Λήμνου: Βωμολοχικά, Ιδιωματισμοί, Ευχές-Κατάρες, Παροιμίες, στα οποία τώρα προσθέτει ένα ακόμα για τις αγητειές, τις δοξασίες και τα ξόρκια.
Όπως και τα προηγούμενα γλωσσικά και λαογραφικά έργα του, πρόκειται για ένα βιβλίο προσφορά στην τοπική κοινωνία αλλά και στις σχετικές επιστήμες που μελετούν τα τοπικά ιδιώματα, την παραδοσιακή ζωή, την μικροϊστορία, την ανθρωπογεωγραφία και εθνολογία των μικρών κοινωνιών.
Είναι μια αυθεντική καταγραφή του τρόπου ζωής των παλιών ανθρώπων στη Λήμνο, που πλέον υπάρχει μόνο στις αναμνήσεις όσων την έζησαν.
Ένας από αυτούς είναι κι ο γιατρός Σταύρος Τραγάρας, που παρότι διακόνησε με ευσυνειδησία την επιστήμη του για πολλές δεκαετίες σε νοσοκομειακά ιδρύματα και κλινικές, παρέμεινε εσαεί ένα παιδί των χωραφιών της πατρίδας του.
Θ. Μπελίτσος, 22.6.2024
*Την συνολική αποτίμηση του έργου του Σταύρου Τραγάρα βλ. εδώ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου