Το ευτοπικό όραμα του Ιωσήφ Μανίκη

 

Ιωσήφ Μανίκης, «Επιστροφή στο Λίκνο»

Μυθιστόρημα πολιτικής φαντασίας, σελ. 372.

Εκδόσεις Πηγή, 2022.

 

Ένα από τα πιο επιδραστικά και αξιανάγνωστα μυθιστορήματα που διάβασα τελευταία είναι το «Επιστροφή στο Λίκνο» του Ιωσήφ Μανίκη. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα επιστημονικής και πολιτικής φαντασίας, η δράση του οποίου εκτυλίσσεται όχι στο πολύ μακρινό μέλλον, αλλά στο δεύτερο μισό του αιώνα μας και στον επόμενο, τον 22ο αιώνα.

Ακούγοντας επιστημονική φαντασία, επηρεασμένος από τις χολιγουντιανές παραγωγές, η πρώτη σκέψη που ίσως κάνει κάποιος είναι: άλλο ένα παραμύθι με τεχνολογικά εξαμβλώματα, σε φρικτά, δυστοπικά, απάνθρωπα περιβάλλοντα, με μοχθηρούς εξωγήινους κι εφευρετικούς ήρωες από τη Γη που τελικά τους αποκρούουν. Μόλις ξεκινήσει το διάβασμα, θα αντιληφθεί αμέσως πως το όραμα για το μέλλον που καταθέτει ο συγγραφέας δεν είναι καθόλου αυτό. Το όραμά του και η ελπίδα του είναι πως κάποια στιγμή θα υπάρξει ένα σοκ, πολιτισμικό, περιβαλλοντικό, οικονομικό, που θα τραντάξει την ιδιοσυστασία της ανθρωπότητας, θα ξεκινήσει μια επανάσταση ενάντια στον ίδιο της τον εαυτό, θα εξουδετερώσει το αυτοκαταστροφικό της κομμάτι και θα εξυψώσει και θα αναδείξει ως υπέρτατη αξία την ομορφιά της ζωής και τη λογική διαχείριση των αγαθών του γαλαζοπράσινου πλανήτη μας.

Το σοκ αυτό, κατά τον συγγραφέα, προέρχεται στο κοντινό μέλλον από τον υπερπληθυσμό. Το λογοτεχνικό του εύρημα είναι ο εντοπισμός του πλανήτη Λητώ, που είναι περίπου όμοιος με τη Γη, βρίσκεται σε σχετικά κοντινή τεχνολογικά απόσταση και προσφέρεται για μετεγκατάσταση. Όμως, στη Λητώ η εξέλιξη της ζωής έχει ακολουθήσει διαφορετικό δρόμο. Εκεί οι ζωντανοί οργανισμοί συνυπάρχουν σε μια αειφορική κοινωνία, χωρίς να καταστρέφουν το περιβάλλον και χωρίς να αλληλοσπαράσσονται. Οι αστροναύτες που στέλνονται με το αστρόπλοιο «Αργώ» εντυπωσιάζονται. Όμως, εκπλήσσονται δυσάρεστα, όταν τα νοήμονα όντα του πλανήτη «Λητώ» εμποδίζουν τους Γήινους να εγκατασταθούν.

Η απόρριψη αυτή θα επηρεάσει τις αντιλήψεις και θα αλλάξει τις ισορροπίες, αρχικά σε έναν μικρό κύκλο μυημένων και σταδιακά σε όλη την Γη. Αναθεωρούνται και ανατρέπονται πολιτικές θεωρίες, θρησκευτικές αντιλήψεις και στερεότυπα. Όταν οι αστροναύτες θα επιστρέψουν στο λίκνο τους, στον πλανήτη Γη, θα βρεθούν στο μέλλον, αφού κατά το χωροχρονικό ταξίδι με την υπερταχύτητα εκείνοι μεγάλωσαν μόνο δέκα χρόνια αλλά στη Γη έχουν περάσει εβδομήντα. Η αδιέξοδη κοινωνία που άφησαν δεν υπάρχει. Έχει φτιαχτεί μια τελείως διαφορετική, πιο δημοκρατική, πιο δίκαια και πιο ορθολογική.

Είναι το τέλος της ιστορίας; Όχι βέβαια. Οι ήρωες, αφού προσαρμοστούν σε αυτή τη μελλοντική κοινωνία, πρέπει να παλέψουν ώστε να διατηρήσουν ό,τι με κόπο χτίστηκε. Το κακό ενυπάρχει και πρέπει να το περιορίσουν, να το εμποδίσουν να κυριαρχήσει ξανά.

 

Ο συγγραφέας Ιωσήφ Μανίκης μεγάλωσε στην Πρέβεζα και είναι χημικός. Οι δρόμοι μας συναντήθηκαν στη Θεσσαλονίκη την δεκαετία του ’70, στα εργαστήρια του Χημείου και στα φοιτητικά αμφιθέατρα που έσφυζαν από παλμό και έρωτα για την φρέσκια δημοκρατική αύρα που φυσούσε τότε, στα πρώτα χρόνια μετά την μεταπολίτευση. Στη συνέχεια τράβηξε καθένας το δρόμο του. Ο Ιωσήφ επέλεξε να ασχοληθεί με το μέλι: επαγγελματικά στη Μελισσοκομική από θέσεις ευθύνης, συντεχνιακά ως πρόεδρος οργανώσεων σχετικών με το μέλι και την κυψέλη και ερευνητικά ως χημικός στο εργαστήριο μελισσοκομίας του ΑΠΘ. Για το μέλι και τα προϊόντα του έχει κάνει αρκετές δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά κι έχει συγγράψει ένα σχετικό βιβλίο.

Παράλληλα αγαπά το σινεμά, τη φωτογραφία, τη λογοτεχνία και τα ταξίδια. Λογοτεχνικά ξεκίνησε να εκφράζεται τα τελευταία χρόνια με κάποια διηγήματα. Το μυθιστόρημα «Επιστροφή στο Λίκνο» είναι το πρώτο του. Σε αυτό συμπύκνωσε οράματα, εμπειρίες και γνώσεις μιας ζωής. Οι αγωνίες και οι προβληματισμοί που γεννήθηκαν από τα φοιτητικά ακόμα χρόνια αφενός και το επιστημονικό του υπόβαθρο αφετέρου, αποτέλεσαν τους δύο πυλώνες για τη συγγραφή του. Η επιστημονική ακρίβεια, με την οποία παραθέτει ορολογίες, αστερισμούς, όργανα, μετρήσεις και θεωρίες, αποκαλύπτει το βάθος των γνώσεών του αλλά και την σοβαρότητα με την οποία αναζήτησε το πραγματολογικό του υλικό, ώστε να είναι όσο γίνεται επιστημονικά ορθό. Τα λογοτεχνικά ή φιλοσοφικά παραθέματα από Έλληνες και ξένους λόγιους στο ξεκίνημα κάθε ενότητας, αποτελούν τροφή για σκέψη πέρα από την αφήγηση του μύθου και δείχνουν τη φιλοσοφική διάσταση της μυθιστορίας του.

Ο λόγος του είναι ταυτόχρονα «ρυτός τε και ρητός». Αφενός ρέει σα γάργαρο νερό και διαβάζεται απνευστί, αφετέρου είναι σαφής και κατανοητός, χωρίς πλατειασμούς και υπερβολικά κοσμητικά στοιχεία. Ως θετικός επιστήμονας έχει δομήσει το κείμενό του με προσοχή, ώστε να μην κουράζει. Το έργο αποτελείται από εννιά ενότητες, με τρία ως έξι ολιγοσέλιδα κεφάλαια η κάθε μία. Έχει συναρπαστική πλοκή, με ανατροπές και εμπλοκές και κινηματογραφικούς διαλόγους. Το κείμενο είναι σχεδόν έτοιμο για σενάριο.

Χρησιμοποιεί αρκετά στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού, π.χ. σε ονόματα: Αργώ, Λητώ, Πυθία, Ηρακλής, Ερμής κλπ, αλλά γενικά είναι διεθνιστής. Παραθέτει ιστορίες και πρόσωπα από πολλούς λαούς. Επίσης, η ιστορία του εκτυλίσσεται σχεδόν σε όλο τον πλανήτη. Από τον Αμαζόνιο ως την Καππαδοκία· από τους Δελφούς ως την Τανζανία· από το Βιετνάμ ως το Χάρκοβο· από το Σικάγο ως τη Σαγκάη· από το Βατικανό ως το Νεπάλ. Ο Ιωσήφ με τη σύζυγό του, την μαθηματικό Εύα Μιμιλίδου, έχουν ταξιδέψει σε όλο τον πλανήτη. (Η Εύα, παρεμπιπτόντως, μας είχε δώσει μια πολύ όμορφη, ατμοσφαιρική φωτογραφία της Θεσσαλονίκης, για το συλλογικό βιβλίο «Όταν η νιότη συνάντησε το όνειρο» που γράψαμε με άλλους συμφοιτητές το 2019). Η λέξη «ταξιδέψει» είναι φτωχή· στην ουσία μαζί έχουν περιηγηθεί, μελετήσει και φωτογραφίσει κάθε σημαντικό μέρος της Γης που αξίζει να επισκεφτεί κανείς. Απόσταγμα αυτών των εμπειριών ζωής είναι οι ονειρικές, λογοτεχνικές περιγραφές των τόπων όπου τοποθετεί τους χαρακτήρες του ο συγγραφέας. Παραθέτω δυο παραδείγματα:

«Ένα σύννεφο στολισμένο μ’ ένα υπέροχο ηλιοβασίλεμα πρόβαλε πάνω από το Σιτάνγκ, την ονειρεμένη αυτή πόλη της Κίνας. Δυο Κινέζοι, ένας άντρας και μια γυναίκα, ίδιας περίπου ηλικίας, περπατούσαν δίπλα σε μια γέφυρα που το τόξο της λαμπύριζε στα μουντά νερά κάποιου ποταμού. Η αρχαία αυτή υδάτινη πόλη ήταν ένα αριστούργημα. Τα γκριζόχρωμα σπιτάκια και τα στενά λιθόστρωτα δρομάκια χαρακτήριζαν την αρχιτεκτονική της… Οι αρχαίες βάρκες τεμπέλιαζαν βαριεστημένα στα νερά του ποταμού…»

«Όλη η κοιλάδα του Κατμαντού ήταν τυλιγμένη στην πρωινή καταχνιά. Ο ουρανός είχε ένα βαθύ μολυβί χρώμα κι έμοιαζε σαν να έκρυβε κάποιο τρομερό μυστικό. Δεν υπήρχε ο παραμικρός ψίθυρος, η ερημιά της σιωπής διάβαινε γαλήνια και κατευόδωνε την Καρίσμα Ντεχλαβί».

Περιγραφές όπως οι παραπάνω εναλλάσσονται με φουτουριστικά περιβάλλοντα και τοπία και δημιουργούν στον αναγνώστη μια αίσθηση πληρότητας και συνέχειας, αφού το παρελθόν συνυπάρχει αρμονικά με το μέλλον.

Οι λάτρεις της λογοτεχνίας επιστημονικής φαντασίας, διαβάζοντας το βιβλίο του Ιωσήφ Μανίκη, θα σκεφτούν σίγουρα το περίφημο έργο του Ισαάκ Ασίμωφ «Γαλαξιακή Αυτοκρατορία», στο οποίο ο διάσημος Ρωσοαμερικανός μυθιστοριογράφος περιγράφει τη δημιουργία και την εξέλιξη ενός ουτοπικού μελλοντικού κόσμου. Μπορεί ο Ιωσήφ της Βίβλου να ήταν εγγονός του Ισαάκ αλλά ο συγγραφέας Ιωσήφ δεν έχει επιρροές από τον συγγραφέα Ισαάκ, ούτε λογοτεχνικές ούτε σημειολογικές.

Το έργο του Ασίμωφ αναφέρεται σε έναν κόσμο τελεολογικό, με προδιαγεγραμμένο μέλλον. Περιγράφει μια κοινωνία που εξελίσσεται σύμφωνα με τις προβλέψεις ενός ιδιοφυούς κοινωνιολόγου, από τις οποίες δεν μπορεί να παρεκκλίνει, ακόμα κι αν περάσουν χιλιετίες. Και πάντα υπάρχουν κάποιοι, άνθρωποι ή ρομπότ, που αναλαμβάνουν να διορθώσουν το μέλλον εφαρμόζοντας τους χρησμούς του. Επίσης, τοποθετεί τον κόσμο του σε μια πολύ μακρινή εποχή, οπότε αυθαιρετεί άνετα σε θέματα επιστημονικά και τεχνολογικά. Τελικά, ο φανταστικός κόσμος που δημιουργεί ο Ασίμωφ είναι ουτοπικός, δηλαδή ανέφικτος.

Στο βιβλίο του Ιωσήφ Μανίκη τίποτε δεν είναι προδιαγεγραμμένο. Το υπέρκοσμο ταξίδι των ηρώων του στο άγνωστο, του δίνει την αφορμή να καταθέσει τους δικούς του φιλοσοφικούς και πολιτικούς προβληματισμούς για το παρόν και το μέλλον του κόσμου που ζούμε τώρα. Θεωρεί πως για να επιτευχθεί ο στόχος μιας πιο δίκαιης κοινωνίας δεν απαιτείται κάποια παρέμβαση άνωθεν, από έναν εξωγήινο ανώτερο πολιτισμό, από έναν γκουρού ή από ένα υπερφυσικό ον. Τουναντίον πιστεύει στις ικανότητες του ανθρώπου. Πιστεύει πως αν η ανθρωπότητα επικεντρώσει τις πνευματικές και σωματικές της δυνάμεις, αξιοποιήσει τις επιστημονικές και τεχνολογικές κατακτήσεις για την πρόοδο και όχι για την καταστροφή και την επιβολή, τότε μπορεί να δημιουργήσει μια ισορροπημένη, ειρηνική και αλληλέγγυα κοινωνία.

Θεωρεί πως το μέλλον αυτό είναι εφικτό, γι’ αυτό βαφτίζει την κοινωνία που δημιουργούν οι ήρωες του βιβλίου «Ευτοπία», δηλαδή καλόν τόπο, ευτυχισμένο τόπο, και όχι «Ουτοπία»: ου-τόπο, δηλαδή ανύπαρκτο.

Και φυσικά ο αγώνας για έναν πιο όμορφο κόσμο δεν σταματά ποτέ, όπως αφήνει να διαφανεί στον επίλογο του βιβλίου, κάτι που μας κάνει να ελπίζουμε σε μια συνέχεια του αξιόλογου και συναρπαστικού αυτού μυθιστορήματος. 

Με τον Ιωσήφ Μανίκη στο Φεστιβάλ Βιβλίου στο Ζάππειο, 14.9.22 [φωτ. Ν. Καμπύλης]

  

Θ. Μπελίτσος, 31.10.2022