Το αρχαίο έθιμο των αλογοδρομιών στη Λήμνο

Αναβάτες χωρίς σέλα και αναβολείς
σε αθηναϊκό αμφορέα του 5ου αιώνα π.Χ.

Το έθιμο των ιππικών αγώνων του Αγίου Γεωργίου είναι πολύ παλαιό. Διεξάγεται σε πολλά μέρη της Ελλάδος την ημέρα της γιορτής του αγίου και συνδέεται με τον καβαλάρη Άγιο Γεώργιο, όπως απεικονίζεται αγιογραφικά και όπως αναφέρεται στο γνωστό δημοτικό τραγούδι: «Άγιε μου Γιώργη αφέντη μου κι αφέντη καβαλάρη». Στη Λήμνο το τρέξιμο των αλόγων γίνεται παραδοσιακά στο χωριό «Καλλιόπη» και έχει παλλημνιακό χαρακτήρα. Συμμετέχουν καβαλάρηδες με άλογα από πολλά χωριά του νησιού. Η πραγματοποίησή του αναμένεται κάθε χρόνο με ενδιαφέρον από όλους τους Λημνιούς. Ήταν ανέκαθεν ένα από τα δυο-τρία παραδοσιακά πανηγύρια με παλλημνιακό χαρακτήρα, όπως εκείνα του πολιούχου της Λήμνου Αγίου Σώζοντος στη Φισίνη και της Ζωοδόχου Πηγής στον Κότσινα. Το έθιμο αυτό είναι μοναδικό στο νησί και σήμερα δεν τελείται σε άλλα χωριά.

Παλαιότερα τελούνταν αλογοδρομίες και στο κοντινό Κοντοπούλι κατά την εορτή του πολιούχου Αγίου Δημητρίου (26 Οκτωβρίου), ο οποίος είναι επίσης πολεμικός άγιος. Όμως, φαίνεται πως οι ιπποδρομίες του Κοντοπουλίου δεν είχαν παλαιά παράδοση και δεν κατάφεραν να αποκτήσουν παλλημνιακό χαρακτήρα. Ξεκίνησαν μετά από τον πόλεμο[1] και διεξάγονταν ως τη δεκαετία του ’80.[2] Με το άρθρο αυτό θα προσπαθήσουμε να αποδείξουμε ότι το έθιμο είναι πανάρχαιο και ότι επιβιώνει στο νησί από την προχριστιανική εποχή.

Μαρτυρίες από την αρχαιότητα

Η εκτροφή αλόγων στη Λήμνο έχει πανάρχαιες ρίζες. Ασφαλώς, τα άλογα χρησιμοποιούνταν στις αγροτικές εργασίες από την προϊστορική περίοδο. Άλλωστε, ένα από τα κοσμήματα του περίφημου θησαυρού της Πολιόχνης πιθανότατα απεικονίζει δύο άλογα δεμένα σε άρμα. Επίσης, στο αρχαίο θέατρο της Ηφαιστίας έχουν βρεθεί παραστάσεις αλόγων και αρματοδρομίας σε αγγεία της πρωτολημνιακής περιόδου (περίπου 700-550 π.Χ.), δηλαδή της εποχής που στο νησί κυριαρχούσαν οι Πελασγοί.[3] Επομένως, πρέπει να θεωρείται σίγουρο ότι γίνονταν ιππικοί αγώνες στο νησί, τουλάχιστον στην Ηφαιστία. Οι πρώιμες παραστάσεις αρματοδρομίας του 6^ου ή 7^ου αιώνα π.Χ. αποδεικνύουν ότι οι Πελασγοί τελούσαν παρόμοιους αγώνες. Η ανεύρεσή τους στο χώρο που μεταγενέστερα κτίστηκε το αρχαίο θέατρο πιθανότατα σημαίνει ότι, πριν κτιστεί το θέατρο, στο χώρο αυτό τελούνταν ιππικοί αγώνες. Τη διεξαγωγή αυτών των αγώνων εξυπηρετούσαν τα διάφορα κτίρια σχήματος «Πι», πάνω στα οποία κτίστηκε το θέατρο.

Όμως, εκείνοι που οργάνωσαν πιο συστηματικά την εκτροφή των αλόγων ήταν οι Αθηναίοι κληρούχοι, που ήρθαν στο νησί κατά τον 5^ο αιώνα π.Χ. Όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης:

...χειροτονούσι δε και εις Λήμνον ίππαρχον,

ος επιμελείται των ιππέων των εν Λήμνω.

Από την ξεκάθαρη αυτή πληροφορία συμπεραίνουμε ότι μεταξύ των Αθηναίων κληρούχων στη Λήμνο υπήρχαν κάποιοι αρκετά εύποροι που ανήκαν στην τάξη των ιππέων. Στην τάξη αυτή ανήκαν όσοι είχαν την οικονομική δυνατότητα να εκτρέφουν ίππους. Μάλιστα οι ιππείς της Λήμνου ήταν αρκετοί ώστε «χειροτονείτο» ίππαρχος για να διοικεί το ιππικό που συντηρούσαν.

Ο ίππαρχος, όπως άλλωστε και οι άλλοι αξιωματούχοι (επιμελητής, στρατηγός), στελνόταν από την Αθήνα. Η θητεία του ήταν ετήσια, αν και υπάρχουν παραδείγματα διετούς παραμονής. Ο ίππαρχος ήταν υπεύθυνος για την εκπαίδευση των ιππέων, φρόντιζε για την άμυνα του νησιού σε περιπτώσεις επιδρομών, αλλά και για την τήρηση της τάξης και της ομόνοιας μεταξύ των δύο πόλεων, της Μύρινας και της Ηφαιστίας. Έχουν σωθεί τα ονόματα τριών τουλάχιστον ιππάρχων της Λήμνου.

 

Καλλιόπη, 23-4-1985: ο αναβάτης ιππεύει "πα στ' κατίνα"

χωρίς σέλα και αναβολείς, όπως οι αρχαίοι ιππείς.

Ο Λυκόφρων διετέλεσε ίππαρχος στη Λήμνο λίγο μετά το 355 π.Χ. Η θητεία του φαίνεται ότι υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχής, διότι έλαβε τρεις τιμητικούς στεφάνους από τους κληρούχους της Ηφαιστίας καθώς και άλλους στεφάνους από τους Μυριναίους. Τη διάκριση αυτή χρησιμοποίησε μεταγενέστερα ως επιχείρημα ο συνήγορός του, ο Υπερείδης, για να τον υπερασπιστεί σε κάποια δίκη.

Ο Φείδων Θριάσιος ή Φείδων Αθηναίος διετέλεσε ίππαρχος στη Λήμνο την ίδια περίπου εποχή με τον Λυκόφρονα, δηλαδή στα μέσα του 4^ου αιώνα π.Χ. Το όνομά του βρέθηκε σε πολλές σφραγίδες στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας, σε ανασκαφή του 1971, στις οποίες αναγράφεται:

Ίππαρχον εις Λήμνον Φείδωνα Θριάσιον

Σε άλλη σφραγίδα, που είχε βρεθεί κατά τον 19^ο αιώνα στον Πειραιά, αναφέρεται:

Ίππαρχ. εις Λήμνον Φείδων Αθη

Πιθανότατα πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, το οποίο στη μια περίπτωση προσδιορίζεται ως «Αθη[ναίος]» και στην άλλη ως «Θριάσιος», δηλαδή καταγόμενος από το δήμο Θριάς ή Θριούντος. Ο δήμος αυτός βρισκόταν στην πεδινή περιοχή μεταξύ της Ελευσίνας και της θάλασσας, στο λεγόμενο ως τις μέρες μας «Θριάσιο πεδίο». Η θητεία του Φείδωνος ως ιππάρχου φαίνεται πως άφησε εποχή, διότι αναφέρεται από το σύγχρονό του κωμικό ποιητή Μνήσαρχο, στο έργο του «Ιπποτρόφω», στο οποίο σημειώνεται η εκπαίδευση των ιππέων από τον Φείδωνα. Το απόσπασμα, όπως μας έχει διασωθεί από το μεταγενέστερο γραμματικό και σοφιστή Αθήναιο (2^ος αιώνας π.Χ.) στο έργο του «Δειπνοσοφισταί», είναι το εξής:

Μνήσαρχος δ’ εν Ιπποτρόφω τοιαύτα παρασκευάζει βαιν’ εκ θαλάμων κυπαρισσοφόρων έξω, Μάνη^. στείχ’ εις αγοράν προς τους Ερμάς, ου προσφοιτώσ’ οι φύλαρχοι, τους τε μαθητάς τους ωραίους, ους αναβαίνειν επί τους ίππους μελετά Φείδων και καταβαίνειν.

Δηλαδή:

Και ο Μνήσαρχος στον «Ιπποτρόφω» τέτοια παρουσιάζει. Βγες έξω από τους θαλάμους με την κυπαρισσένια οροφή, Μάνη. Πήγαινε στην αγορά προς τους Ερμές (τις ερμαϊκές στήλες), όπου συχνάζουν οι φύλαρχοι (οι διοικητές του ιππικού σώματος της κάθε φυλής), και στους ακμαίους μαθητές, τους οποίους ο Φείδων εξασκεί να ανεβαίνουν στ’ άλογα και να κατεβαίνουν.[4]

Ο Κωμέας διετέλεσε ίππαρχος στη Λήμνο στα 279/78 π.Χ. περίπου. Σημειώνεται ως Αθηναίος, όμως το όνομά του προδίδει λημνιακή καταγωγή, από την Κώμη, μια πολίχνη όπου υπήρχε ναός του Ηρακλέους. Σε τιμητικό ψήφισμα αναφέρεται ότι ο δήμος της Ηφαιστίας του απένειμε έπαινο και χρυσό στέφανο και είχε στήσει τη χάλκινη εικόνα του. Επίσης, του είχε χορηγήσει το δικαίωμα να σιτίζεται στο πρυτανείο και να προεδρεύει στους αγώνες.

Τι είδους αγωνίσματα περιλάμβαναν αυτοί οι αγώνες που διεξήγοντο στην Ηφαιστία δεν αναφέρεται. Όμως, είναι σχεδόν σίγουρο ότι τελούνταν και ιππικοί αγώνες.[5] Σε αυτό συνηγορούν οι παρακάτω σκέψεις.

Α) Καταρχάς, πρόεδρος των αγώνων ήταν ο ίππαρχος. Θεωρούμε απίθανο στους αγώνες, των οποίων ήταν ο ανώτατος άρχων, να μην είχαν συμπεριληφθεί ιππικά αγωνίσματα.

Β) Κατά δεύτερον, την εποχή αυτή τα ιππικά αγωνίσματα έχουν ιδιαίτερη διάδοση. Έχουν ήδη ιστορία 370 ετών στις Ολυμπιάδες (το 648 καθιερώθηκαν οι αγώνες κελήτων ίππων και το 496 οι αγώνες φοράδων) ενώ κατά τη διάρκεια του 3ου αιώνα ξεκίνησαν και αγώνες πώλων (από το 256 π.Χ.).

Γ) Τέλος, οι Αθηναίοι, που είχαν εποικίσει την αρχαία Λήμνο, αγαπούσαν ιδιαίτερα τα ιππικά αγωνίσματα. Στα Παναθήναια οι ιππικοί αγώνες κατείχαν εξέχουσα θέση και θεωρούνταν εθνικό αγώνισμα. Σύμφωνα με τις αθηναϊκές παραδόσεις οι ιππικοί αγώνες των Παναθηναίων ήταν οι πρώτοι στην Ελλάδα και τους είχε καθιερώσει ο ίδιος ο Εριχθόνιος. Διάσημοι Αθηναίοι είχαν λάβει μέρος στις Ολυμπιάδες, όπως ο Αλκιβιάδης και ο Κίμων, του οποίου τα άλογα νίκησαν τρεις φορές και τα είχε θάψει με ιδιαίτερες τιμές όταν απεβίωσαν. Επίσης, ο Ξενοφών είχε γράψει έργο «Περί ιππικής» με οδηγίες προς τους αναβάτες.

Ένα άλλο τεκμήριο που αποδεικνύει την τέλεση ιππικών αγώνων στο νησί είναι μια επιγραφή του 1^ου αιώνα π.Χ. που βρέθηκε στο Καβείριο, στην οποία αναφέρεται η απελευθέρωση ενός σκλάβου ηνιόχου.[6] Στο Ιερό των Καβείρων πραγματοποιούνταν πράξεις απελευθέρωσης δούλων κατά τη διάρκεια της εορτής των «Ωραίων». Ήταν σύνηθες στους ιππικούς αγώνες να αγωνίζονται δούλοι, τους οποίους συχνά οι ιδιοκτήτες των αλόγων ελευθέρωναν όταν νικούσαν.

Συνεπώς, μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι οι Αθηναίοι κληρούχοι, που εγκαταστάθηκαν στη Λήμνο γύρω στα 450 π.Χ., τελούσαν ιππικούς αγώνες. Η τοποθεσία τέλεσης των αγώνων δεν είναι γνωστή. Όμως, πρέπει να βρισκόταν πλησίον της Ηφαιστίας. Η περιοχή της Κώμης, όπου υπήρχε ναός του Ηρακλή, είναι πιθανή, διότι ο Ηρακλής, όταν καθιέρωσε τους ολυμπιακούς αγώνες, είχε νικήσει σε ιπποδρομία και σε αρματοδρομία.

Η συνήθεια των αγώνων ασφαλώς συνεχίστηκε ως το λυκόφως του αρχαίου κόσμου, δηλαδή ως τον 4^ο με 5^ο αιώνα μ.Χ. Η απαγόρευση των ολυμπιακών αγώνων παρέσυρε και τα ιππικά αγωνίσματα, τα οποία είτε διακόπηκαν είτε γίνονταν με δυσκολία και φόβο από τους οπαδούς της παλιάς θρησκείας. Όμως, επειδή τα ιππικά αγωνίσματα είχαν ανέκαθεν στρατιωτική χροιά και αποτελούσαν μέρος της πολεμικής προετοιμασίας και της ετοιμότητας για την αντιμετώπιση των κινδύνων, συνδέθηκαν από ενωρίς με στρατιωτικούς αγίους της χριστιανικής θρησκείας, ιδιαιτέρως με τον Άγιο Γεώργιο ο οποίος έζησε τα έτη 275-305, σπανιότερα δε με τον Άγιο Δημήτριο (280-304). Σύντομα, λοιπόν, τα ιδιαίτερα δημοφιλή ιππικά αγωνίσματα επανήλθαν στο προσκήνιο αφιερωμένα τώρα στο στρατηλάτη άγιο.

Άλλωστε, υπάρχει μια συνήθεια στον τρόπο διεξαγωγής του αγωνίσματος, που οδηγεί κατευθείαν στην αρχαία εποχή. Συγκεκριμένα, στον αγώνα της Καλλιόπης οι αναβάτες ιππεύουν το άλογο «πά’ στ’ κατίνα», δηλαδή στη γυμνή ράχη του χωρίς αναβολείς, χωρίς σέλα και χωρίς εφίππιο. Αυτή ακριβώς την περιγραφή δίνει ο Ξενοφών στο έργο του «Περί ιππικής», αλλά αυτό φαίνεται και από παραστάσεις ιπποδρομιών που έχουν διασωθεί. Αυτή η τεχνική ίππευσης, που μας οδηγεί κατευθείαν στους αρχαίους αγώνες, αποκαλύπτει ότι υπάρχει μια συνέχεια και ότι οι ιππικοί αγώνες συνεχίζονται στη Λήμνο για αιώνες ίδιοι και απαράλλακτοι.

Καλλιόπη, 23-4-1985: ο Τιμολέων Βάγιος καλπάζει προς τη νίκη

χωρίς σέλα και αναβολείς, όπως οι αρχαίοι ιππείς.

 Μαρτυρίες από τη βυζαντινή 

και μεταβυζαντινή εποχή

Αν και δεν σώθηκαν στοιχεία για τη διοργάνωση ιππικών αγώνων στο νησί κατά τη βυζαντινή εποχή, υπάρχουν πληροφορίες για την ύπαρξη ιππικού στα μέσα του 15^ου αιώνα. Συγκεκριμένα, το Μάιο του 1456 πεντακόσιοι Λήμνιοι ιππείς επιτέθηκαν κατά του στρατού των Γατελούζων, που είχε έρθει από τη Λέσβο για να υποστηρίξει τον άρχοντα Νικολό. Ο τελευταίος κυβερνούσε καταπιεστικά και οι Λήμνιοι τον εκδίωξαν ζητώντας παράλληλα από τον Μωάμεθ να στείλει κάποιον άλλο, πιο δίκαιο, ο οποίος να τους επιτρέπει να ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα σύμφωνα με το ορθόδοξο δόγμα. Επίσης, ο ιστορικός Κριτόβουλος ο Ίμβριος αναφέρει ότι το χειμώνα του 1459 προσκληθείς από επιφανείς Λήμνιους έπλευσε από την Ίμβρο στο φρούριο των Καστριωτών - που βρισκόταν στην Πλάκα - και από εκεί με 25 ιππείς κατευθύνθηκε στον Κότσινο, από όπου εκδίωξε την ενετική φρουρά. Στη συνέχεια, επικεφαλής 400 ιππέων με καλό οπλισμό κατευθύνθηκε στο Κάστρο της Μύρινας αναγκάζοντας τον Ενετό φρούραρχο Μικέλη να παραδοθεί. Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι ιππείς στρατοπέδευσαν μακριά από την πόλη για να μη βλάψουν τα αμπέλια. Η συμπεριφορά αυτή αποδεικνύει ότι επρόκειτο για ντόπιους Λήμνιους και όχι για αδιάφορους ξένους στρατιώτες.

Από τις παραπάνω πληροφορίες συμπεραίνουμε ότι στη Λήμνο υπήρχε η δυνατότητα εξοπλισμού 400-500 ιππέων από κατοίκους και ίππους του νησιού, οι οποίοι δραστηριοποιούνταν σε καιρό πολέμου, ενώ τον υπόλοιπο καιρό ασχολούνταν με ειρηνικά έργα. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι η εκπαίδευσή τους θα περιλάμβανε και κάποιους ιππικούς αγώνες.

Μια παλαιά τοπική παράδοση από το Κοντοπούλι αναφέρει πως στα χρόνια της τουρκοκρατίας κάθε βράδυ οι δυο καβαλάρηδες άγιοι, Δημήτριος και Γεώργιος, περιπολούσαν με τα άλογά τους ώστε να εμποδίζουν ληστές ή πειρατές να μπουν στα χωριά και να κλέψουν τους κατοίκους. Επίσης, εμπόδιζαν τους Τούρκους να ’ρθουν στο χωριό, γι’ αυτό και εκεί δεν κατοίκησαν ποτέ Τούρκοι. Ξεκινούσαν ο καθένας από το ναό του, από το Κοντοπούλι ο Άγ. Δημήτριος και από την Καλλιόπη ο Άγ. Γεώργιος, ίππευαν γύρω από τα δυο γειτονικά χωριά και συναντιόντουσαν στις Άμμδες, που βρίσκεται ανάμεσα στα δύο χωριά, όπου τέλειωνε η περιπολία.[7] Η παράδοση αυτή διασώζει την ανάμνηση της προστασίας που πρόσφεραν οι ιππείς σε παλιότερες εποχές και ερμηνεύει τη σύνδεση των ιππικών αγώνων με τους στρατιωτικούς αγίους στα δύο αυτά χωριά.

Το χωριό "Καλλιόπη" Λήμνου από τ' ανατολικά

Ο ναός Αγ. Γεωργίου της Καλλιόπης

Σύμφωνα με την προφορική παράδοση αλλά και με διαθέσιμα στοιχεία οι ιπποδρομίες στην Καλλιόπη διεξάγονται ανελλιπώς από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Πότε ξεκίνησαν ακριβώς δεν είναι γνωστό. Η σύνδεσή τους με τη γιορτή του Αγ. Γεωργίου μας οδηγεί είτε στα 1863, χρονιά που χτίστηκε το εξωκλήσι του Αγ. Γεωργίου, όπου βρίσκεται το σημείο εκκίνησης είτε στα 1867, έτος ανέγερσης του κεντρικού ναού του χωριού «Άγ. Γεώργιος», όπου βρίσκεται το σημείο τερματισμού. Πιθανότατα όμως, οι αγώνες διεξήγοντο και παλιότερα, διότι οι ναοί αποτελούν τη συνέχεια παλαιότερων ερειπωμένων ή μικρότερων ναΐσκων, που προϋπήρχαν. Άλλωστε, η ύπαρξη του χωριού αναφέρεται από περιηγητές από το 1739 τουλάχιστον. Επίσης, στα χρόνια της τουρκοκρατίας, σε ξεχωριστό αγώνα, συμμετείχαν και Τούρκοι «ατλήδες» (καβαλάρηδες) από την Κώμη, που τότε ήταν τουρκοχώρι, γεγονός που μας οδηγεί σε πολύ παλιές εποχές.

Αξίζει να προστεθεί, ότι στο νεκροταφείο του χωριού υπάρχει μια βυζαντινή σαρκοφάγος με σκαλισμένο σταυρό και τις λέξεις: «Η ΔΟΥΛΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΛΗ». Το συγκεκριμένο αρχαιολογικό εύρημα επαληθεύει μια παλιά προφορική παράδοση, σύμφωνα με την οποία η ιδρύτρια του χωριού ονομαζόταν Καλή ή Καλλιόπη. Καταγόταν από την Ηφαιστία αλλά εγκαταστάθηκε εκεί επειδή κατείχε την αγροτική περιφέρεια της περιοχής. Από όσα εκτέθηκαν πιο πάνω προκύπτει ασφαλώς ότι υπάρχει μια συνέχεια από τη βυζαντινή περίοδο καθώς και σύνδεση με τη βυζαντινή αλλά και αρχαία μεγάλη πόλη του νησιού, την Ηφαιστία.

Στον αγώνα συμμετέχουν άλογα και ιππείς από πολλά χωριά του νησιού. Παλιότερα πολλοί αγρότες έτρεφαν άλογα ειδικά για τον αγώνα αυτό και αναζητούσαν τον καλύτερο αναβάτη για να πάρει μέρος στον αγώνα. Το πλήθος των αλόγων που συμμετείχε τότε, επέβαλε να γίνονται προκριματικοί γύροι και οι νικητές αγωνίζονταν στον τελικό. Όλα αυτά δείχνουν ότι το έθιμο είχε μεγάλη απήχηση σε όλους τους κατοίκους του νησιού. Χαρακτηριστικό του ενδιαφέροντος που υπήρχε είναι ότι τα αποτελέσματα των αγώνων δημοσιεύονταν στην τοπική εφημερίδα. Π.χ. το 1925 η εφ. «Λήμνος» έγραφε:[8]

«Εις τους κατ’ έτος τελουμένους ιππικούς αγώνας της Καλλιόπης, στον πρώτο γύρο νίκησε η φοράδα του Κων. Λασκαρέλια, αλλά τελικώς νικητής ανεδείχθη ο ίππος του Γεωργίου Παπαμαλή με ιππέα τον Μιχαήλ Μαλλίδη».

Από τα ονόματα των διακριθέντων αποδεικνύεται ότι οι αγώνες είχαν παλλημνιακό χαρακτήρα. Ο Λασκαρέλιας προέρχεται από την Καλλιόπη ή το Κοντοπούλι, ο Μαλλίδης από την Πλάκα και ο Παπαμαλής από το Πορτιανού.

Επίσης, στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια είχε αφήσει εποχή «τ’ Αμερικάν’ τ’ άλογο, που ήρνταν πρώτο κάθε βολά στον Άγιο Γιώρεγ’, στ’ Καλλιόπ’». Νικούσε συνεχόμενες χρονιές με αναβάτες άλλοτε τον Αλέκο Καψάλη και άλλοτε το Στέλιο Μπαλαμπανέρη. Ήταν τόσο γρηγορότερο από τ’ άλλα ώστε ο αναβάτης, «δεν έβλεπεν πίσω σαν έτρεχεν τ’ άλογο κι έφκιανε κι τα μαλλιάτ’ στο δρόμο και δεν είχε βίτσα ούτε το σούγλωνε όπως γοι άλλ’». [9]

Αποδεικνύεται, λοιπόν, από τα στοιχεία που παραθέσαμε, πως το έθιμο των ιππικών αγώνων της Καλλιόπης έχει πολύ παλιές ρίζες που φθάνουν μέχρι την αρχαιότητα. Οι εναλλαγές προσώπων, γενεών, θρησκευτικών αντιλήψεων και κατακτητών δεν κατάφεραν να το εξαφανίσουν. Ας ελπίσουμε, ότι οι οικονομικές και κοινωνικές αλλαγές της εποχής μας, που επέφεραν τη δραματική ελάττωση των αλόγων, δεν θα εξαφανίσουν το ωραίο αυτό έθιμο. 

Θοδωρής Μπελίτσος

-ο-ο-ο-

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] «Στο Κοντοπούλι μεταπολεμικά έχει καθιερωθεί και τηρείται το έθιμο των ιπποδρομιών, όπως και στη γειτονική Καλλιόπη, κατά την ημέρα της εορτής του πολιούχου του χωριού Αγίου Δημητρίου», Αλέξ. Νικολάκαρος, «Λήμνος: Από τον παππού στον εγγονό», Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου 2004, σ. 109.

[2] «Στο Κοντοπούλι... το καλύτερο πανηγύρι γινόταν και γίνεται στη γιορτή του Αγίου Δημητρίου, που είναι και ο πολιούχος του χωριού. Την ημέρα εκείνη γίνεται κούρσα μερικών αλόγων και ο νικητής πηγαίνει στην εκκλησία. Εκεί ο παπάς ευλογεί το άλογο και του περνά ένα μετάλλιο στο λαιμό. Επίσης, στο λαιμό του καβαλάρη δένουν ένα κόκκινο μαντίλι», Μαθητικές κοινότητες Β1 και Β2 Γυμνασίου Μούδρου Λήμνου, «Τα χωριά της ανατολικής Λήμνου (ιστορία - παράδοση - έθιμα)», Μούδρος 1985, σ. 14.

[3] Γεώργιος Βαβλιάκης - Μάλαμα Μαρή, «Κεραμική» στο «Αρχαίο θέατρο Ηφαιστίας», ΥΠΠΟ-Κ΄ ΕΠΚΑ, Λήμνος 2004, σσ. 70-72.

[4] Τη μετάφραση έκανε η φιλόλογος και φίλη Μαρία Δανιήλ, την οποία ευχαριστώ.

[5] Αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι η πρώτη διοργάνωση αθλητικών αγώνων στη Λήμνο αναφέρεται ότι έγινε από την Υψιπύλη στη μνήμη του πατέρα της, Θόαντα, κατά την επίσκεψη των Αργοναυτών στο νησί. Κατά τον Φιλόστρατο («Γυμναστικός», 3) στους αγώνες αυτούς ο Τελαμώνας επικρατούσε στη δισκοβολία, ο Λυγκέας στον ακοντισμό και οι γιοι του Βορέα (ο Ζήτης και ο Κάλαϊς) στο δρόμο και στο άλμα. Ο Πηλέας ήταν δεύτερος σε όλα αυτά, αλλά τους νικούσε όλους στην πάλη. Λένε λοιπόν, πως κατά την τέλεση των αγώνων στη Λήμνο, ο Ιάσονας, προς χάρη του (φίλου του) Πηλέα, αθλοθέτησε ένα επιπλέον έπαθλο για το νικητή του συνδυασμού των πέντε αθλημάτων. Έτσι, ο Πηλέας κατέκτησε τη νίκη. Έτσι δημιουργήθηκε το πένταθλο, η διεξαγωγή του οποίου έγινε για πρώτη φορά στη Λήμνο.

[6] Λεωνίδας Σουχλέρης, «Ιστορία» στο «Αρχαίο θέατρο Ηφαιστίας», ΥΠΠΟ-Κ΄ ΕΠΚΑ, Λήμνος 2004, σσ. 25 και 27.

[7] Αφήγηση της Ευαγγελίας Μπουτλούκου από το Κοντοπούλι.

[8] εφ. Λήμνος 418 (30/4/1925).

[9] Αλέξ. Νικολάκαρος, ό.π., σσ. 360, 391, 436.

ΠΗΓΕΣ

Αθηναίου, «Δειπνοσοφισταί» 9.402f.

Αριστοτέλους, «Αθηναίων Πολιτεία» 61. 6.

Υπερείδου, «Υπέρ Λυκόφρονος», 17-18 και 21.

Φιλόστρατου, «Γυμναστικός», 3.

Κριτόβουλου ΙΙΙ, σσ. 14 κ.επ.

Δραγάτση, «Επιγραφαί εκ Πειραιώς», Αρχαιολογική Εφημερίς (1884), σσ. 192-194.

Αργυρίου Μοσχίδη, «Η Λήμνος», 1907, σσ. 51-52, 100-102, 174 και 179-180.

Λεωνίδα Γεροντούδη, «Η νήσος Λήμνος», 1971, σσ. 66-67.

Ιωάννου Βάρτσου, «Αθηναϊκαί Κληρουχίαι», 1972, σσ. 65-82.

Αν. Καψιδέλη, «Η Λήμνος επί Φραγκοκρατίας - Τουρκοκρατίας και η θρυλική Μαρούλα», 1971.

Τ. Καψιδέλη- Σ. Κομνηνού, «Η Λήμνος από τα πανάρχαια χρόνια ως σήμερα», 1982, σσ. 215-216.

Κων. Κοντέλλη, «Τα κάστρα της Λήμνου», 2004, σσ. 78 και 81-82.

Γιάννη Λάμψα, «Λεξικό του Αρχαίου Κόσμου», εκδ. ΔΟΜΗ.

«Η Ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων», Εκδοτική Αθηνών, 1976, σσ. 232-241 και 245-249.

«Ναοί και εξωκλήσια της Λήμνου», 1999, σσ. 165, 346-347 και 386.

«Ολυμπιακά Ιστορικά» εκδ. Ελευθεροτυπία, 2003, τόμ. Ι, σσ. 300 και 391.

* Από το βιβλίο μου «ΛΗΜΝΙΑΚΑ 2012», Ν. Σμύρνη 2012, σελ. 215-220.

Πρώτη δημοσίευση με τίτλο «Το αρχαίο έθιμο των ιππικών αγώνων στη Λήμνο»:

Ημερολόγιο του Αρχιπελάγους Ζ΄ (2005), σσ. 167-175

και εφ. Λήμνος 373 ως 375 (16/4 ως 3/5/2005).