Το Λημνιό ‘Χρονικό’ του Δημήτρη Πλάντζου

 

Δημήτρης Πλάντζος, «Το Χρονικό της Λήμνου».

Μύθος-Ιστορία-Κληρονομιά, 256 σελ.

Εκδόσεις Καπόν, 2022.

 

Το περασμένο καλοκαίρι εκδόθηκε «Το Χρονικό της Λήμνου» του αρχαιολόγου Δημήτρη Πλάντζου. Πρόκειται για μια σύνθεση της λημνιακής διαχρονίας, όπως προκύπτει από τις αναφορές του νησιού στους αρχαίους μύθους, στις ιστορικές πηγές, στα έργα τέχνης και όπως αποκαλύπτεται από τις αρχαιολογικές έρευνες των τελευταίων εκατό ετών κι από τις καταγραφές του τοπικού λαϊκού πολιτισμού.

Το έργο απευθύνεται στο ευρύ κοινό· «είναι ένα βιβλίο παραλίας», όπως αρέσκεται να λέει ο συγγραφέας και έχει δίκιο. Παρά τις 250 σελίδες του, ο τόμος είναι εύχρηστος, ξεφυλλίζεται εύκολα κι έχει πάρα πολλές φωτογραφίες, παλιές και πρόσφατες, ορισμένες από τις οποίες είναι άγνωστες κι αδημοσίευτες. Τις ημέρες των διακοπών διαβάζεται την ώρα του πρωινού καφέ πριν από τη βουτιά στη θάλασσα ή εν όψει της ημερήσιας εξόρμησης σε κάποια γωνιά του νησιού. Αλλά και το δειλινό σε μια ακρογιαλιά, με τον ήλιο να δύει μαγευτικά στο Αιγαίο, μέσα από τις σελίδες του ανακαλείς τις εντυπώσεις της ημέρας και εμβαθύνεις σε όσα περιηγήθηκες.

Από όσα ανέφερα ως τώρα, το βιβλίο ακούγεται ως τουριστικός οδηγός, αλλά δεν είναι. Είναι γραμμένο με επιστημονική πληρότητα και με ενδελεχή έλεγχο των πηγών, τις οποίες αναφέρει πάντα ο συγγραφέας. Να σημειωθεί πως κυκλοφόρησε ταυτόχρονα και η έκδοση στην αγγλική γλώσσα ("The Story of Lemnos. Myth-History-Heritage"), σε μετάφραση του αρχαιολόγου Don Evely.

 

Ο συγγραφέας Δημήτρης Πλάντζος είναι Αλεξανδρινός, με καταγωγή από το χωριό Κορνός της Λήμνου, το οποίο αποτελεί τον τόπο των παιδικών αναμνήσεων και των θερινών διακοπών. Είναι αρχαιολόγος, με πτυχιακές και μεταπτυχιακές σπουδές στην Αθήνα και στην Οξφόρδη. Τον ενδιαφέρει η αρχαία ελληνική μικροτεχνία, η πτολεμαϊκή τέχνη, η ιστορία και μεθοδολογία της κλασικής αρχαιολογίας και η νεωτερική πρόσληψη του κλασικού πολιτισμού. Σχετικά με αυτά τα θέματα έχει δημοσιεύσει μελέτες, έχει εκδώσει αρκετά βιβλία στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα, έχει συμμετάσχει σε συνέδρια και έχει δώσει δεκάδες διαλέξεις σε Ελλάδα, Αγγλία, Βέλγιο, Αίγυπτο, ΗΠΑ. Διδάσκει κλασική αρχαιολογία στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΕΚΠΑ, ενώ παλιότερα δίδαξε στα πανεπιστήμια Πελοποννήσου, Ιωαννίνων και ΕΑΠ. Από το 2009 συνδιευθύνει την πανεπιστημιακή ανασκαφή στο Άργος Ορεστικό της Καστοριάς.

Η συγγραφή ενός βιβλίου για τη Λήμνο αποτελούσε το όνειρό του εδώ και αρκετά χρόνια, το οποίο είχε εκμυστηρευτεί σε φίλους, μεταξύ άλλων και στον γράφοντα. Άλλωστε στο πρώτο έργο που εξέδωσε στην Ελλάδα, το 2006, συνδύασε τα ενδιαφέροντά του για τη Λήμνο και για την αρχαία τέχνη. Ήταν η μετάφραση στη νεοελληνική και η έκδοση με δικά του σχόλια του έργου «Εικόνες» του Λήμνιου σοφιστή Φιλόστρατου. Οι μήνες της καραντίνας του έδωσαν την ευκαιρία να οργανώσει πιο συστηματικά το υλικό που επί χρόνια συγκέντρωνε, να το συνθέσει και να κάνει πραγματικότητα το «Χρονικό» του νησιού του. Με την επιστημονική του επάρκεια, την προσεκτική και κριτική μελέτη των διαθέσιμων πηγών και το επιλεγμένο εικαστικό υλικό (χάρτες, γκραβούρες, φωτογραφίες) δημιούργησε το πληρέστερο, κατά κοινή ομολογία, και πιο έγκυρο συνθετικό σύγγραμμα που έχει γραφτεί για τη Λήμνο από τα χρόνια του Αργυρίου Μοσχίδη.

Ξεκινά με μια εκτεταμένη εισαγωγή, στην οποία αναφέρεται στις παλιότερες συγγραφικές προσπάθειες που αφορούν την ιστορία και τον πολιτισμό του νησιού. Το κυρίως έργο είναι δομημένο σε πέντε ενότητες:

Η Λήμνος των μύθων και των θρύλων. Εδώ παρατίθενται οι αναφορές της Λήμνου στην ελληνική μυθολογία, οι οποίες είναι πάρα πολλές, αφού το νησί εμπλέκεται στον αργοναυτικό κύκλο με τον Ιάσονα και την Υψιπύλη, στον τρωικό κύκλο με τον Φιλοκτήτη, σχετίζεται με τον Ήφαιστο και τους Καβείρους και με άλλα μυθολογικά επεισόδια, πολλά από τα οποία αναφέρονται στην αρχαία δραματουργία και γραμματεία. Ο συγγραφέας παρουσιάζει κριτικά τους μύθους που αφορούν τη Λήμνο σε σχέση με τα πιθανά πραγματικά γεγονότα, ερμηνεύοντας τις νοοτροπίες που κρύβονταν πίσω από τις ιστορίες για τα «λήμνια κακά», για το χρυσόμαλλο δέρας, τις συνδέει με Μυκηναίους, Χετταίους, Κάρες, Κρήτες, Φοίνικες, Πελασγούς και άλλους λαούς που πέρασαν ή είχαν επαφές με το νησί. Επίσης, κάνει παραλληλισμούς με νεότερες αναφορές, στην πρόσληψη των μύθων όπως παρουσιάζονται στα έργα τέχνης ευρωπαίων καλλιτεχνών καθώς και στη διαχρονική παραγωγική και οικονομική διάσταση της Λήμνου που σχετίζεται με την καλλιέργεια του αμπελιού και την οινοπαραγωγή.

Η Λήμνος μέσα από τις αρχαιολογικές μαρτυρίες. Στην ενότητα αυτή ο συγγραφέας βρίσκεται στο στοιχείο του. Η σκαπάνη των αρχαιολόγων έχει επεκτείνει τις γνώσεις μας για το παρελθόν του νησιού κατά πολλές χιλιετίες που φτάνουν ως την απώτερη παλαιολιθική περίοδο. Οι πιο εντυπωσιακές ανακαλύψεις αφορούν τον εντοπισμό οργανωμένων οικισμών της ύστερης νεολιθικής και πρώιμης χαλκοκρατίας στην Πολιόχνη, στη Μύρινα και στο Κουκονήσι. Ακολουθούν τα αρχαϊκά, κλασικά και ρωμαϊκά κατάλοιπα κτιρίων και άλλων ευρημάτων στην Ηφαιστία, στο Καβείριο, στα Καμίνια και στο Κάστρο της Μύρινας.

Στην ενότητα αυτή διερευνά και καταγράφει την ιστορική γεωγραφία του νησιού (αρχαίες πόλεις, ηφαίστειο Μόσυχλος, Ερμαίον όρος κλπ), τους πρώτους κατοίκους του και στη συνέχεια τις αστικές συνοικίσεις από την νεολιθική ως την ρωμαϊκή περίοδο. Παρουσιάζει ακόμα και τις πιο πρόσφατες ανασκαφικές ανακαλύψεις, τόσο στο κείμενο όσο και με φωτογραφίες. Συνδυάζοντας τις ιστορικές μαρτυρίες με τα ευρήματα των ανασκαφών, εξιστορεί την πορεία της Λήμνου μέχρι το τέλος του αρχαίου κόσμου, τη στενή σύνδεσή της με την Αθήνα και την τύχη της σε σχέση με τα πανελλήνια γεγονότα.

Η Λήμνος του Βυζαντίου και των Βενετών. Η μακρόχρονη μεσαιωνική περίοδος που ξεκινά από την επικράτηση του χριστιανισμού και φτάνει ως την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς, είναι από τις πιο σκοτεινές ιστορικά περιόδους, διότι οι μαρτυρίες δεν είναι πολλές και συχνά δεν είναι αξιόπιστες. Ο συγγραφέας αντλώντας υλικό από ποικίλες πηγές, χρονικά λογίων, βίους αγίων, δυτικές πηγές για τις περιόδους της φραγκοκρατίας και της ενετοκρατίας καθώς και από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα στην Ηφαιστία, στον Κότσινο, στο Κάστρο και στα διάφορα μικρά καστέλια (Σκάλας, Κοντιά κλπ), εξιστορεί την πορεία της Λήμνου ακροβατώντας μεταξύ ιστορίας και θρύλου.

Στην ουσία η Λήμνος μπαίνει στο ιστορικό προσκήνιο από τον 12ο-13ο αιώνα, μετά την Δ΄ Σταυροφορία που κατέλυσε το βυζαντινό κράτος και το νησί καταλήφθηκε από τους Λατίνους και στη συνέχεια κατά την περίοδο των Παλαιολόγων και των Βενετών. Εδώ η εξιστόρηση είναι πιο λεπτομερής. Εκτός από τις ιστορικές μαρτυρίες, η κοινωνική ζωή φωτίζεται από τα αγιορείτικα τεκμήρια, μιας και στο νησί είχαν μετόχια πολλές μονές του Άθω. Εντυπωσιάζει η διακριτικότητα με την οποία προσεγγίζει ο συγγραφέας τους ιστορικούς θρύλους (π.χ. το λαβύρινθο της Λήμνου, τον ηρωισμό της Μαρούλας), οι οποίοι έχουν ριζώσει στο συλλογικό αισθητήριο αλλά δεν τεκμηριώνονται.

Η Λήμνος των Σουλτάνων. Η τουρκοκρατία στη Λήμνο κράτησε σχεδόν τεσσεράμισι αιώνες, από το 1479 ως το 1912. Οι πληροφορίες που έχουμε για την περίοδο αυτή είναι πολλές καθώς δεκάδες περιηγητές επισκέφθηκαν το νησί, το περιγράφουν στα κείμενά τους και το απεικονίζουν σε χάρτες ή πορτολάνους. Τους ενδιαφέρει το ιστορικό παρελθόν της, οι ιατρικές ιδιότητες της περίφημης λημνίας γης αλλά και η γεωγραφική ιδιομορφία της, με τις εκτεταμένες και ευλίμενες ακτές και την καίρια θέση κοντά στα Στενά των Δαρδανελίων. Ο συγγραφέας καταπιάνεται με το σύνολο της κοινωνικής πραγματικότητας: οι σχέσεις των κατοίκων μεταξύ τους και με τους επικυρίαρχους Οθωμανούς, η αγροτική ζωή, η τοπική οικονομία, η λαϊκή τέχνη, είναι θέματα που αναπτύσσονται με λεπτομέρειες.

Τα γενικότερα ιστορικά γεγονότα και η επίδραση που έχουν στους Λημνιούς αναλύονται διεξοδικά: η ναυμαχία της Ναυπάκτου, οι βενετοτουρκικές διαμάχες, οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι, τα ορλωφικά, η ελληνική επανάσταση. Ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την εκτεταμένη μετανάστευση στην Αίγυπτο, στη Σμύρνη και σε άλλες μικρασιατικές πόλεις καθώς και από τον ευεργετισμό. Οι Λημνιοί της διασποράς χρηματοδοτούν την ανέγερση ναών και σχολείων σε όλα τα χωριά. Κατά τον αιώνα αυτό διαμορφώνεται τόσο το λημνιό τοπίο (συνοικίσεις, καλλιέργειες, αρχιτεκτονική) όσο και η κοινωνική διαστρωμάτωση (αφέντες, κεχαγιάδες, ακτήμονες). Η Λήμνος αποκτά την «παραδοσιακή» εικόνα που είχε ως τα τέλη του 20ού αιώνα σε όλους τους τομείς: καλλιεργητικές πρακτικές, οικονομικές σχέσεις, παραγωγικές δομές, λαϊκή τέχνη κλπ.

Η κληρονομιά του εικοστού αιώνα. Κατά την πιο πυκνή σε γεγονότα δεκαετία της νεοελληνικής ιστορίας, μετά την επανάσταση του Εικοσιένα, δηλαδή την δεκαετία 1912-1922, η Λήμνος έχει κεντρικό ρόλο, πρωταγωνιστικό: στους βαλκανικούς πολέμους 1912-13, στην εκστρατεία της Καλλίπολης το 1915 και στη Συνθήκη του Μούδρου το 1918. Η έλευση των προσφύγων μετά την καταστροφή του 1922, αναδιαμορφώνει και εμπλουτίζει την τοπική κοινωνία. Οι λιγοστοί Τούρκοι του νησιού αναχωρούν· δημιουργούνται δύο αποκλειστικά προσφυγικοί οικισμοί και αρκετοί συνοικισμοί προσφύγων στην πρωτεύουσα και στα χωριά· τα μοναστηριακά μετόχια απαλλοτριώνονται και μοιράζονται σε πρόσφυγες και σε ντόπιους ακτήμονες. Οι ροές της μετανάστευσης αλλάζουν πορεία. Κατευθύνονται πλέον προς υπερπόντιες πολιτείες: ΗΠΑ, Νότια Αμερική, υποσαχάρια Αφρική και μεταπολεμικά σε Αυστραλία και Καναδά. Στο νησί γίνονται προσπάθειες εκσυγχρονισμού και ανάπτυξης που όμως αργούν πολλές δεκαετίες να φτάσουν στα χωριά. Η γερμανική κατοχή, το ΕΑΜ Λήμνου, η μεταπολεμική Λήμνος ως τόπος εξορίας αριστερών πολιτών και ως τόπος δυσμενούς μετάθεσης αντιφρονούντων υπαλλήλων, η μαζική φυγή της νεολαίας προς τα αστικά κέντρα και το εξωτερικό, οι προσπάθειες εκσυγχρονισμού του πρωτογενούς τομέα, η δημιουργία μεταποιητικών επιχειρήσεων, το εμπόριο, η τουριστική ανάπτυξη, οι προσπάθειες διατήρησης του φυσικού και του παραδοσιακά δομημένου τοπίου, τα πρόσωπα που διακονούν την τέχνη και τον λόγο, περιγράφονται στα τελευταία κεφάλαια του έργου που φτάνει ως το 2020.

Εν κατακλείδι όποιος ενδιαφέρεται να προσεγγίσει την ψυχή της Λήμνου, είτε είναι Λημνιός είτε επισκέπτης, στο Χρονικό του Δημήτρη Πλάντζου θα ανακαλύψει τα πάντα για το παρελθόν του νησιού, γραμμένα με εύληπτο τρόπο και με την εγκυρότητα ενός επαΐοντος.

Θοδωρής Μπελίτσος, 9.11.22.