Ηλίας Ηλιού. Τα χρόνια του μεσοπολέμου [ομιλία]

Ομιλία στην εκδήλωση τιμής και μνήμης για τον Ηλία Ηλιού

Κινηματοθέατρο «Μαρούλα», Μύρινα, 02/02/2020

Το 1930 ο Ηλίας Ηλιού είναι μόλις 26 ετών. Κι όμως το αποτύπωμά του στη λημνιακή κοινωνία είναι ήδη έντονο, μιας και έχει διαγράψει μια σημαντική και ανοδική πορεία. Ακόμα δεν έχει επικεντρωθεί αποκλειστικά στην πολιτική και τα ενδιαφέροντα του είναι ποικίλα. Από το 1928, έπειτα από μια δεκαετή περίπου αναγκαστική περιπλάνηση για τις σπουδές και τη στρατιωτική του θητεία, έχει επιστρέψει στο Κάστρο της Λήμνου με προοπτική να εγκατασταθεί μόνιμα. Από το Γενάρη του 1929 ασκεί τη δικηγορία, με γραφείο αρχικά το σπίτι του στο Ρωμαίικο Γιαλό «έναντι της οικίας Δανέζη» και από το Δεκέμβριο του 1931 σε πιο κεντρική θέση, κάτω από το Ειρηνοδικείο, στο Παλιό Ταχυδρομείο, όπως δημοσιεύει σε σχετικές αγγελίες στον τύπο. Να θυμίσουμε ότι έχει προηγηθεί η απώλεια του πατέρα του, το 1927 από επιδημία τύφου, πως έχει χάσει τη μητέρα του από την παιδική του ηλικία και πως έχει τρία μικρότερα αδέρφια. Συνεπώς, εκ των πραγμάτων έχει καταστεί αρχηγός της οικογένειας, με αυξημένες οικογενειακές υποχρεώσεις.

Παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες συνεχίζει την ενασχόλησή του με μια ευρεία γκάμα ενδιαφερόντων, που περιλαμβάνουν την λογοτεχνία, τη δημοσιογραφία, τα κοινωνικά-πολιτικά ζητήματα και φυσικά τα νομικά.

Όπως αναφέρθηκε ήδη, από τα μαθητικά του χρόνια είχε εκδηλώσει λογοτεχνικά ενδιαφέροντα, τα οποία εκφράστηκαν με ποιήματα που έστελνε στην τοπική εφημερίδα, η οποία τον χαρακτηρίζει ως: «μικρόν και λίαν ευφυή μαθητή» και εν συνεχεία στα φοιτητικά του χρόνια, όταν συνεργάζεται με το «Νουμά», το περιοδικό των δημοτικιστών, παίρνοντας εμπράκτως θέση υπέρ της δημοτικής γλώσσας. Μεταφράζει γαλλόφωνη λογοτεχνία· εκδίδει σε δική του μετάφραση μια νουβέλα του Εμίλ Ζολά· στέλνει συνεργασίες σε διάφορα αθηναϊκά περιοδικά: βιβλιοκρισίες, θεατρικές κριτικές, μεταφράσεις, ποιήματα, σατιρικά κείμενα και δοκίμια, συχνά με διάφορα ψευδώνυμα, όπως «Επαρχιώτης» ή «Κ. Βάφης».

Κυκλοφορεί σε χώρους όπου συχνάζουν σπουδαίες μορφές των γραμμάτων: ο Παλαμάς, ο Βάρναλης, ο Ξενόπουλος, ο Μαλακάσης, ο Κόντογλου, με κάποιους εκ των οποίων γνωρίζεται και προσωπικά. Αργότερα συνδέεται με τον κύκλο λογοτεχνών της Λεσβιακής Άνοιξης, όπως αποκλήθηκε, στον οποίο ανήκαν ο Βενέζης, ο Παπανούτσος, ο Πανσέληνος, ο Εφταλιώτης, ο Στρατής Δούκας, και δημοσιεύει άρθρα στην εφημερίδα Ταχυδρόμος της Μυτιλήνης, την οποία εξέδιδαν ο Στρατής Μυριβήλης με τον Θείελπι Λευκία.

Την πρώτη αυτή περίοδο ασχολείται και με τη δημοσιογραφία στην τοπική εφημερίδα Νέα Λήμνος, όπου αρθρογραφεί για φλέγοντα ζητήματα της τοπικής κοινωνίας, όπως η αποκατάσταση των προσφύγων, οι απαλλοτριώσεις των μοναστηριακών εκτάσεων και η στέγαση του υπό ίδρυση Γυμνασίου Λήμνου.

Εντυπωσιάζει με τον εκπληκτικό, για την ηλικία του, δοκιμιακό μα και πολιτικό λόγο, που αποκαλύπτει έναν άνθρωπο με βαθιές γνώσεις· έχει την ικανότητα να καθηλώνει τον αναγνώστη και να συναρπάζει τον ακροατή με τα επιχειρήματά του. Θεωρεί πως ο τύπος αποτελεί σημαντικό μέσο για την ανύψωση του πολιτιστικού επιπέδου του απλού κόσμου. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι σε ένα παιδικό του ποιηματάκι, που είχε δημοσιεύσει το 1915, αποκαλεί τον τύπο «Σχολείον του λαού» και «δοχείον προόδου». Γράφει:

Κι είν’ ο τύπος το Σχολείον / το μεγάλο του λαού

Κι είν’ ο τύπος το δοχείον / της προόδου, καθενού

Πιστός σε αυτό το παιδικό του απόφθεγμα, θα συνεχίσει να αρθρογραφεί στην μοναδική πλέον τοπική εφημερίδα του νησιού, την εφημερίδα «Λήμνος», όχι τόσο για πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα μιας και με τον εκδότη Μανόλη Κωνσταντινίδη δεν έχουν κοινή πολιτική αντίληψη. Ο Κωνσταντινίδης είναι βενιζελικός, υποστηρικτής του Γ. Παπανδρέου, ενώ ο Ηλιού έχει πιο ριζοσπαστικούς προσανατολισμούς. Γράφει όμως για ποίηση, για ιστορικά θέματα, κάνει κριτική βιβλίων.

Μύρινα Λήμνου, θέατρο Μαρούλα, 2-2-2020
Δ. Καμπουροπούλου, Θ. Μονοκρούσος, Θ. Μπελίτσος, Ηλ. Νικολακόπουλος

Π.χ. το 1933 δημοσιεύει στην τοπική εφημερίδα ένα εκτεταμένο άρθρο με τίτλο: «Η πνευματική ζωή», με αφορμή την έκδοση δύο βιβλίων από Λήμνιους συγγραφείς. Ήταν δυο βιβλία διαφορετικής θεματολογίας. Το ένα με τίτλο:

«Οι κοινωνικές ασφαλίσεις στις σημερινές και στις μελλοντικές κοινωνίες», έργο του νεαρού, επί πτυχίω μαθηματικού, Δημητρίου Ροδάκη και το άλλο

«Ο χάρτης της Λήμνου» του νεοδιόριστου δάσκαλου Βασίλειου Αναστασιάδη.

Ενθουσιασμένος από τις εκδόσεις των δύο συμπατριωτών του, γράφει:

«Είναι συγκινητικό στη σημερινή εποχή των πρακτικών και συμφεροντολογικών επιδιώξεων… να διαπιστώνει κανείς μέσα στη νεολαία του τόπου μας μιαν αυγή συστηματικού ενδιαφέροντος για πνευματικώτερα ζητήματα… Όσο κι αν είσαι ανώτερος από τοπικιστικές αντιλήψεις δεν μπορείς να μην ικανοποιηθείς όταν διαπιστώνεις πως και στο άμεσο περιβάλλον σου δημιουργείται μια πνευματική ζωή».

Για το βιβλίο του Ροδάκη, στο οποίο ο συγγραφέας αναπτύσσει την αναγκαιότητα της κοινωνικής ασφάλισης ως παράγοντα άμυνας απέναντι στην οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει το 1929 στις ΗΠΑ και από το 1932 είχε αγγίξει πλέον και την Ελλάδα, ο Ηλιού μόνο καλά λόγια έχει να πει. Κάνει μια εισαγωγή στο θέμα των κοινωνικών ασφαλίσεων, όπου αποκαλύπτεται ότι γνωρίζει το θέμα σε όλες του τις διαστάσεις και είναι ανεκτικός στις διαφωνίες του με το νεαρό συγγραφέα, ο οποίος ήταν μόλις 6-7 χρόνια μικρότερος από τον Ηλιού. Εγκωμιάζει τον Ροδάκη για τη χρήση της δημοτικής γλώσσας, τον χειροκροτεί για την προσπάθεια και τονίζει πως προσέγγισε το έργο του «φιλικά και χωρίς κακόβουλη πρόθεση».

Ο Ηλ. Ηλιού το 1923
[φωτ. Μουσείο Μπενάκη]

Ακολούθησε, μέσω της εφημερίδας, ένας διάλογος υψηλού επιπέδου ανάμεσα στον Ροδάκη και τον Ηλιού, σχετικά με το αν στο τελευταίο κεφάλαιο που αναφέρεται στο μέλλον των κοινωνικών ασφαλίσεων «από διαλεχτικός γίνεται τελολογικός κι από ντετερμινιστής μεταφυσικός», όπως τον χαρακτήρισε ο Ηλιού. Στην άποψη του Ηλιού πως «η διαλεχτική διέπει και θα διέπει τα κοινωνικά φαινόμενα», ο Ροδάκης απαντά: «Ο κοινωνικός ρους είναι διαλεχτικός. Η διαλεχτική τείνει προς μίαν οριστικήν εξάλειψή της. Δεν ήλθα λοιπόν να καταλύσω αλλά να συμπληρώσω». Αποτελεί έκπληξη αλλά και απόλαυση να διαβάζεις σε μια επαρχιακή, παραμεθόρια εφημερίδα τέτοιου επιπέδου απόψεις από δυο μορφωμένους νέους, 22 και 29 ετών αντίστοιχα. Κάποια στιγμή, ομολογώ, πως ένιωσα ανεπαρκής στην προσπάθειά μου να κατανοήσω αυτό το διάλογο.

Για το Χάρτη του Αναστασιάδη ο Ηλιού έχει μόνο καλά λόγια να πει. Εκθειάζει την μεγάλη κλίμακα που τυπώθηκε, την μεγαλύτερη ως τότε για χάρτη της Λήμνου, για τα πλήρη και ακριβή τοπωνύμια, για τους αμαξιτούς αλλά και τους βατούς δρόμους που σημειώνονται, τους αστυνομικούς σταθμούς, τα ταχυδρομικά γραφεία, τους αρχαιολογικούς χώρους, θερινούς συνοικισμούς, λόφους, χειμάρρους, τα έλη ακόμα και τους φάρους και πλήθος από άλλες λεπτομέρειες.

Εδώ θέλω να κάνω μια μικρή παρένθεση, για να επισημάνω κάτι που δείχνει τη διαφορά νοοτροπίας και συμπεριφοράς του Ηλιού στις σχέσεις του με τους συμπατριώτες του και την ιδιαίτερη πατρίδα του σε σχέση με άλλους διανοούμενους του νησιού.

Την ίδια χρονιά με τον Αναστασιάδη ένας άλλος δάσκαλος, ο Ιωάννης Γιανέλλης, είχε εκδώσει ένα βιβλιαράκι με τίτλο «Λήμνος, Το νησί του θρύλου». Πρόκειται για ένα περιηγητικό βιβλίο με συνοπτική περιγραφή της μυθολογίας και της ιστορίας του νησιού, γραμμένο σε καθημερινή, κατανοητή γλώσσα, ένα βιβλίο πατριδογνωσίας θα λέγαμε, που απευθυνόταν κυρίως στους μαθητές αλλά και σε κάθε φιλομαθή Λήμνιο.

Ε λοιπόν, πριν ακόμα εκδοθούν τα βιβλία των δύο δασκάλων, από την προαναγγελία ακόμα της έκδοσής τους, δέχτηκαν σκληρή επίθεση από διάφορους διανοούμενους του νησιού, οι οποίοι ουσιαστικά τους καταλόγιζαν, ό,τι αν και απλοί δάσκαλοι επιχειρούσαν να αντιπαρατεθούν με τον Αργύριο Μοσχίδη, το έργο του οποίου αποτελούσε τότε την «Βίβλο» της λημνιακής ιστορίας. Είναι πασιφανές ότι αυτό δεν ίσχυε, αφού τα δυο έντυπα είχαν άλλο στόχο· δεν αποτελούσαν ούτε διατριβές ούτε πρωτότυπες μελέτες.

Εκτός από κάποιους λόγιους ιατρούς και από κάποιους φοιτητές, ανάξιους περεταίρω αναφοράς, στην σφοδρή επίθεση κατά των δύο εντύπων, τόσο πριν εκδοθούν όσο και μετά την έκδοση τους, συμμετείχε κι ο Κομνηνός Πυρομάγλου, ο οποίος τότε ζούσε και σπούδαζε στο Παρίσι. Δημοσίευσε έναν απαξιωτικό σχολιασμό πριν εκδοθούν, παραλληλίζοντας την προαναγγελία της έκδοσης σαν διαφήμιση λαχανοπώλη της γειτονιάς που διαλαλεί το εμπόρευμά του. Αλλά και όταν εκδόθηκε το βιβλίο του Γιανέλλη, παρά το ό,τι είχε αναγνωρίσει την μορφωτική του αξία και το είχε προλογίσει ο ίδιος ο Επιθεωρητής της Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Λήμνου, ο Γιάννης Ευαγγελίδης (μια σπουδαία προσωπικότητα που απεβίωσε στη διάρκεια της κατοχής, αφού βασανίστηκε άγρια από τους Γερμανούς), εν τούτοις ο Πυρομάγλου επέμεινε, επέλεξε κάποια εδάφια, τα οποία ήταν κακογραμμένα κατά τη γνώμη του, προκειμένου να δικαιολογήσει την αρνητική κριτική του. Η αντίδραση αυτή αποκαλύπτει την ελιτίστικη νοοτροπία που διακατείχε μερίδα διανοουμένων του νησιού, που δεν ανέχονταν το τόλμημα των δυο νέων δασκάλων να καταπιαστούν με τόσο σοβαρά, κατά την άποψή τους, ζητήματα.

Τα αναφέρω αυτά ώστε να επισημανθεί η ειδοποιός διαφορά του Ηλία Ηλιού από άλλους λόγιους της εποχής του, σχεδόν συνομηλίκους του (ο Πυρομάγλου ήταν μόλις 5 χρόνια μεγαλύτερός του). Ο Ηλιού όχι μόνο απείχε από αυτή την κριτική αλλά υπερασπίστηκε τον άλλο δάσκαλο, τον Αναστασιάδη, όταν εξέδωσε τον χάρτη του νησιού. Ο Ηλιού δεν είναι απόμακρος, δεν κοιτάζει αφ’ υψηλού την τοπική κοινωνία, αλλά νοιάζεται για την πολιτισμική άνοδο του τόπου και προσπαθεί να συμβάλει με όσες δυνάμεις διαθέτει.

«Είναι επιβεβλημένο», τονίζει, «εάν ποθούμε την πνευματική ανύψωση του νησιού μας, να ενισχύσουμε με κάθε τρόπο τους φιλότιμους αυτούς νέους». Και δεν αρκείται στα λόγια. Τον Αύγουστο του 1932, έπειτα από πρόσκληση του Συλλόγου Λημνίων Φοιτητών, συμμετέχει στη σειρά διαλέξεων εκλαϊκευμένων γνώσεων, τις οποίες είχε καθιερώσει ο Σύλλογος, αναπτύσσοντας ένα νομικό θέμα με τίτλο: «Ποινή και ευθύνη».

Διαπιστώνουμε, λοιπόν, πως ο Ηλιού βλέπει τον εαυτό του ως μέλος της λημνιακής κοινωνίας, δεν κρίνει αφ’ υψηλού ούτε αντιστρατεύεται αλλά συμπορεύεται με τους συμπατριώτες του.

Η αλήθεια είναι ότι έχει στρέψει πλέον το ενδιαφέρον του προς την ενεργό πολιτική. Ένα μήνα αργότερα, από αυτές τις διαλέξεις, το Σεπτέμβριο του 1932, θα κατέβει για πρώτη φορά υποψήφιος στις βουλευτικές εκλογές, με το ΑΕΚ, το Αγροτικό-Εργατικό Κόμμα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου.

Αυτό ήταν αναμενόμενο καθώς ο Ηλίας Ηλιού είχε ανδρωθεί σε ένα περιβάλλον με έντονα κοινωνικά ενδιαφέροντα, πλαισιωμένο από παράγοντες της κυρίαρχης ιδεολογίας της εποχής, του φιλελεύθερου, δημοκρατικού βενιζελισμού, το οποίο σίγουρα έπαιξε ρόλο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα και της προσωπικής του κοσμοθεωρίας. Ο πατέρας του Φίλιππος είχε έντονη πολιτική και κοινωνική παρουσία. Είχε διατελέσει μέλος του πρώτου Δημοτικού Συμβουλίου Κάστρου το 1912, αμέσως μετά την απελευθέρωση του νησιού· το 1915 ενεπλάκη ενεργά στο βενιζελικό κίνημα της Δημοκρατικής Άμυνας, όπως ήδη αναφέρθηκε· το 1924 διετέλεσε μέλος της πρώτης Παλλημνιακής Επιτροπής και στη συνέχεια μετείχε ως αιρετός στο Α΄ Παλλημνιακό Συνέδριο για την εκλογή της επόμενης· το ίδιο έτος υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Λημνιακού Γ.Σ., στα παραρτήματα του οποίου δραστηριοποιήθηκαν τα παιδιά του, ο μεν Γιάννος Ηλιού στο προσκοπικό τμήμα, ο δε Ηλίας Ηλιού στην Φιλαρμονική· το Μάρτιο του 1925 με απόφαση της νομαρχίας διορίστηκε προσωρινά και για λίγες ημέρες Πρόεδρος της Κοινότητας «ως εις εκ των εκλεκτοτέρων πολιτών του Κάστρου», όπως αναφέρει η σχετική απόφαση. Και φυσικά εκλεγόταν στο ΔΣ  του Εμπορικού Συλλόγου του Κάστρου.

Κατανοούμε λοιπόν πως η πολιτική υπήρχε στο αίμα του Ηλία Ηλιού από τα γεννοφάσκια του. Ως φοιτητής εντυπωσιάζεται και συνταυτίζεται με τις ιδέες του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, τον οποίο ακολουθεί ως νεολαίος αλλά και μετέπειτα, ως το θάνατο του αταλάντευτου σοσιαλδημοκράτη πολιτικού που συνέβη το 1936. Σοσιαλδημοκράτη, όχι με την μεταπολεμική σημασία της λέξης, αλλά με την πρωταρχική της ιδεολογική ταυτότητα, που υποστήριζε την αναδιανομή του πλούτου, την βελτίωση των συνθηκών εργασίας, την μείωση του ωραρίου εργασίας, την προστασία των αδύναμων εργαζόμενων, δηλαδή των γυναικών και των ανηλίκων, την ίδρυση οργανισμού κοινωνικών ασφαλίσεων (το μετέπειτα ΙΚΑ), την ίδρυση συνεταιρισμών και γενικότερα την δημιουργία ενός κράτους πρόνοιας και δικαίου με διαδοχικές μεταρρυθμίσεις. 

 

περιοδικό "αντί" τ. 280 (1.2.1985), σ. 15.

 

Τις ιδέες αυτές ασπάζεται ο νέος Ηλίας Ηλιού και σε γενικές γραμμές θα τις ακολουθήσει, νομίζω, στην πολιτική του καριέρα, τόσο προπολεμικά όσο και μεταπολεμικά μέσα από τις τάξεις της ΕΔΑ. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος, όμως, είναι πιο αρμόδιος να αναπτύξει αυτό το ζήτημα.

Εμείς είμαστε στη Λήμνο, το 1928, όταν ο Ηλιού εκδηλώνει την πρώτη πολιτική του δράση, σε μια ηλικία που ακόμα δεν είχε δικαίωμα να κατέλθει στην κεντρική πολιτική κονίστρα, αφού δεν ήταν 25 ετών. Όμως, αποτελεί ήδη έναν ανερχόμενο παράγοντα της τοπικής κοινωνίας. Έχει δραστηριοποιηθεί επαγγελματικά, λίγο αργότερα θα δημιουργήσει οικογένεια έπειτα από το γάμο του με την Ελευθερία, κόρη του Λέσβιου βουλευτή Γεωργίου Καλδή αλλά Λημνιά εκ μητρός, Μουδρινή για την ακρίβεια. Είναι δηλαδή σχεδόν έτοιμος να κάνει το άλμα. Στις πρόωρες εκλογές του 1928 συμμετέχει στην παλλημνιακή κινητοποίηση να αποτελέσει η Λήμνος ξεχωριστή εκλογική περιφέρεια και μάλιστα είναι ο κεντρικός ομιλητής στο ογκώδες συλλαλητήριο, που διοργανώθηκε στις 27 Ιουλίου με την ευκαιρία του πανηγυριού του Αγ. Παντελεήμονος Ανδρονίου. Επίσης, συμμετείχε ενεργά στη σύναψη προεκλογικής συμφωνίας μεταξύ των πολιτευτών Καλδή και Βέργου και στο σπίτι του συντάχθηκε και υπογράφτηκε το σχετικό πρωτόκολλο συνεργασίας.

Δηλαδή, ο μόλις 24χρονος Ηλίας Ηλιού «χτίζει» το πολιτικό του μέλλον. Έχει καταφέρει να κατακτήσει ξεχωριστή θέση στην τοπική κοινωνία και με εκπληκτική ωριμότητα κάνει πολιτικές συμμαχίες, συμμετέχει σε πολιτικές εκδηλώσεις παλλημνιακού χαρακτήρα και προσπαθεί να διαμορφώσει το προσωπικό του πολιτικό ύφος.

Ο Ηλ. Ηλιού αγορεύει στη Βουλή

Τον Αύγουστο του 1929 εκλέγεται κοινοτικός σύμβουλος στην Κοινότητα Κάστρου, με τον συνδυασμό του προέδρου της κοινότητας Δημητρίου Βαρύτη. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους εκφωνεί τον πανηγυρικό λόγο στις εκδηλώσεις για την απελευθέρωση του νησιού και το 1931 μετέχει ως ένας εκ των αντιπροσώπων της Λήμνου στο «Πανελλήνιο Συνέδριο των Κοινοτήτων». Παράλληλα έχει έντονη κοινωνική δραστηριότητα. Αν και τον αθλητισμό δεν τον αγαπούσε ιδιαίτερα, αναγνωρίζει τον λαϊκό-κοινωνικό του ρόλο, είναι ιδρυτικό μέλος του Παλλημνιακού Αθλητικού Ομίλου και το 1931 εκλέγεται αντιπρόεδρος στο πρώτο Δ.Σ.

Υποψήφιος βουλευτής για πρώτη φορά
το 1932, με το Αγρ. Εργ. Κόμμα

Το ίδιο έτος εκλέγεται στη διοίκηση του Παλλημνιακού Σχολικού Ταμείου, του οποίου θα διατελέσει γενικός γραμματέας ως το 1934 αλλά και νομικός σύμβουλος. Κατά την τριετία αυτή, ως μέλος της Παλλημνιακής Επιτροπής, θα αναπτύξει σημαντική δραστηριότητα σε μια σειρά από τομείς που σχετίζονταν με το Ταμείο και κυρίως με το θέμα της ίδρυσης Γεωργικής Σχολής στη Λήμνο.

Το Ταμείο το είχε υπερασπιστεί και πιο παλιά, το 1924, όταν είχε κυκλοφορήσει η ιδέα το Παλλημνιακό Αγρόκτημα να απαλλοτριωθεί και να μοιραστεί με κλήρο στους πρόσφυγες. Τότε είχε αρθρογραφήσει και είχε υποστηρίξει με πάθος την μη διανομή του αγροκτήματος, από τα έσοδα του οποίου χρηματοδοτούνταν τα σχολεία του νησιού. Το Ταμείο, με βασικό περιουσιακό στοιχείο το αγρόκτημα, είχε αποτελέσει την ατμομηχανή της εκπαιδευτικής άνθησης στο νησί κατά τον 19ο αιώνα κι ως την απελευθέρωση του νησιού. Αλλά και μετέπειτα, συνέχισε να αποτελεί παράγοντα ενίσχυσης κάθε δράσης προόδου και εκσυγχρονισμού στο νησί, κάτι που συνεχίζεται ως σήμερα εξάλλου.

Στις αρχές της δεκ. 30 που μετείχε στη διοίκησή του ο Ηλιού, το Ταμείο βρισκόταν στην κορύφωση των δραστηριοτήτων του. Δεκάδες σχολικά κτίρια σε όλο το νησί ανεγείρονταν, ανακαινίζονταν ή επεκτείνονταν με την βοήθεια του Ταμείου, με κορυφαίο το Γυμνάσιο, που είχε κτιστεί από το 1928, βέβαια. Ως εκπρόσωπος του Ταμείου, στις 10 Ιανουαρίου 1932 έδωσε το παρών και μίλησε στα εγκαίνια του Δημοτικού Σχολείου Μούδρου, για το οποίο το Ταμείο είχε συμβάλει με ένα σημαντικό ποσό. Άλλωστε ο Ηλιού είχε και προσωπικό ενδιαφέρον, μιας και η σύζυγός του ήταν Μουδρινή εκ μητρός, ενώ ο πεθερός του, ο Γ. Καλδής, είχε μεσολαβήσει ως βουλευτής για την χρηματοδότηση της ανέγερσης.

Εκτός από την υποστήριξη των σχολείων, κατά την περίοδο της θητείας του Ηλιού ως γεν. γραμματέα, η Παλλημνιακή Επιτροπή έλαβε ορισμένες σημαντικές αποφάσεις.

Από την εκδήλωση στη Μύρινα, 2-2-2020.
Στο βήμα ο πρώην υπουργός Κ. Γαβρόγλου

Τον Ιούλιο του 1932 αγόρασε το παλιό τζαμί στην αγορά της Μύρινας, με σκοπό να το μετατρέψει σε χώρο πολιτισμού και μουσείο. Τον Οκτώβριο του 1932, με δαπάνες των Λημνίων των ΗΠΑ αλλά με επιστασία της Παλλημνιακής, ξεκίνησαν τα έργα για την ανέγερση του Νοσοκομείου, σε οικόπεδο που είχε αγοράσει και διαθέσει για το σκοπό αυτό το Παλλημνιακό Ταμείο. Στο διάστημα 1932-1934 το Ταμείο ολοκλήρωσε την επέκταση και διαμόρφωση του γηπέδου της Μύρινας.

Ο Ηλιού μαζί με το συμβούλιο του Παλλημνιακού Ταμείου συμμετείχε στην οργάνωση της υποδοχής του Γ. Παπανδρέου τον Ιούλιο του 1932 και του Ελ. Βενιζέλου τον Μάιο του 1934, αν και με κάποιες ενστάσεις στην δεύτερη περίπτωση.

Όμως, το ζήτημα στο οποίο ο Ηλίας Ηλιού διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο, ήταν η απόφαση του Παλλημνιακού Ταμείου να ιδρύσει Γεωργική Σχολή στο Αγρόκτημα. Εδώ πρέπει να διευκρινίσουμε πως η ανάγκη για τη γεωργική επιμόρφωση των κατοίκων και τη βελτίωση των καλλιεργητικών μεθόδων είχε διαπιστωθεί από μορφωμένους Λημνίους ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα και είχαν γίνει κάποιες μη επιτυχημένες προσπάθειες.

Ως εκ τούτου η ίδρυση Γεωργικού Σταθμού ή Γεωργικής Σχολής στο Αγρόκτημα αποτελούσε κοινό τόπο και καθιερώθηκε ως ένας από τους τρεις βασικούς στόχους της τοπικής κοινωνίας, μαζί με την ανέγερση του Γυμνασίου και του Νοσοκομείου. Στο εξής τα τρία αυτά έργα αναφέρονται σταθερά τόσο στους προγραμματισμούς όσο και στους κανονισμούς λειτουργίας της Διαχειριστικής Επιτροπής το 1919, της Παλλημνιακής το 1922 και του Παλλημνιακού Ταμείου από το 1927, τον ιδρυτικό νόμο του οποίου εισηγήθηκε στη Βουλή ο βουλευτής Λέσβου-Λήμνου Γ. Καλδής, ο μετέπειτα πεθερός του Ηλιού.

Στις αρχές της δεκ. 30 το γυμνάσιο είχε πλέον χτιστεί, η ανέγερση του Νοσοκομείου φαινόταν πως είχε δρομολογηθεί, οπότε το Παλλημνιακό Ταμείο αποφάσισε να προωθήσει τον τρίτο στόχο του, την δημιουργία της Γεωργικής Σχολής. Η απόφαση αυτή ήταν ταιριαστή με το πνεύμα εκσυγχρονισμού της κυβέρνησης Βενιζέλου, η οποία είχε αποφασίσει την ίδρυση των λεγόμενων «Κυριακών σχολείων», τα οποία θα λειτουργούσαν τις Κυριακές σε αγροτικές περιοχές για τους αποφοίτους δημοτικών που δεν συνέχιζαν σε ανώτερη βαθμίδα.

Κάπως έτσι ξεκίνησε η λειτουργία ενός Γεωργικού Σχολείου στα υπάρχοντα κτίρια του Παλλημνιακού Αγροκτήματος, με προοπτική να ανεγερθεί στο χώρο σύγχρονη κτιριακή υποδομή για την πλήρη ανάπτυξη μιας δευτεροβάθμιας Γεωργικής Σχολής, με συγχρηματοδότηση υπουργείου και Παλλημνιακού Ταμείου. Όμως, η υπόθεση σκάλωσε καθώς το υπουργείο αρχικά μείωσε την επιχορήγηση που είχε υποσχεθεί και τελικά υπαναχώρησε. Εκτός από την οικονομική κρίση που έπληξε την Ελλάδα το 1931, με επακόλουθο την πτώχευση του 1932, η κυβέρνηση Παν. Τσαλδάρη που διαδέχθηκε την κυβέρνηση Βενιζέλου δεν είχε στις προτεραιότητές της την προώθηση της γεωργικής εκπαίδευσης και δεν ευνοούσε σχετικές προσπάθειες.

Υπήρξε προβληματισμός, κατά πόσο μπορούσε εξ ιδίων πόρων και μόνο να προχωρήσει το έργο αλλά ακόμα και για την σκοπιμότητα του. Μπρος στον κίνδυνο να ματαιωθεί και να χαθούν και οι δαπάνες που είχαν ήδη γίνει για αρχιτεκτονικά σχέδια κ.ά. έξοδα, ο Ηλίας Ηλιού υποστήριξε με σθένος την αρχική απόφαση με δύο τολμηρές ομιλίες το Φεβρουάριο και Μάρτιο του 1934, πρώτα στη συνεδρίαση της Παλλημνιακής Επιτροπής και στη συνέχεια στην Παλλημνιακή Συνέλευση των εκπροσώπων όλων των κοινοτήτων και των συνεταιρισμών που συγκλήθηκε για το σκοπό αυτό, υπό την προεδρία του νομάρχη Λέσβου, παρουσία εκπροσώπου του Υπ. Γεωργίας αλλά και του μητροπολίτη Λήμνου.

Αφού ανέπτυξε το παρωχημένο κοινωνικό-οικονομικό καθεστώς του νησιού που κρατούσε καθηλωμένο τον αγροτικό πληθυσμό, τεκμηρίωσε την ανάγκη να ιδρυθεί η Σχολή και ανέλυσε τα οικονομικά δεδομένα, σε μια προσπάθεια να καθησυχάσει τις ανησυχίες. Τα πειστικά επιχειρήματα και τα οικονομικά στοιχεία που παρέθεσε έπεισαν τους συνέδρους ότι ήταν εφικτή η σταδιακή ανέγερση της Σχολής και αποφάσισαν ομόφωνα να προσχωρήσει το έργο, εξ ιδίων πόρων.

Από την εκδήλωση στη Βουλή το 2018
Αντώνης Καραγιάννης, Ηλ. Νικολακόπουλος, Θ. Μπελίτσος,

Όντως, το έργο προχώρησε και τα κτίρια ήταν σχεδόν έτοιμα το 1940, όταν ξέσπασε ο πόλεμος, με συνέπεια η Σχολή να μην λειτουργήσει ποτέ.

Προσπάθησα να δώσω μια εικόνα από τη δράση του Ηλία Ηλιού την περίοδο του μεσοπολέμου, που ακόμα ζούσε στη Λήμνο. Το 1935 αποφασίζει να εγκατασταθεί στην Αθήνα, όπου μετέφερε και το δικηγορικό του γραφείο. Η πολιτική τον ενδιαφέρει πάντα αλλά οι καιροί έχουν αλλάξει. Η οικονομική κρίση εξαθλιώνει τον κόσμο. Υπάρχουν άνθρωποι που πεινούν, ειδικά τις χρονιές όπου η σοδειά δεν πάει καλά, οι οποίοι ζουν από βοηθήματα, ενώ αυξάνονται τα συσσίτια για τους απόρων και ιδίως για τα παιδιά. Η ανέχεια οδηγεί πολλούς πολίτες στην υιοθέτηση ολοκληρωτικών ιδεολογιών. Το 1932 εμφανίζεται και στη Λήμνο μια Φασιστική Ένωση, με πρωτοβουλία ενός τυχοδιώκτη από τις Σέρρες και μέλη μερικούς ντόπιους μικροεπαγγελματίες, αλλά δεν ρίζωσε.

Στην Ελλάδα γενικότερα η αναιμική δημοκρατία πληγώνεται από στρατιωτικά κινήματα. Το ρευστό πολιτικό κλίμα εκμεταλλεύεται ο Κονδύλης και το 1935 επαναφέρει τον βασιλιά Γεώργιο με νόθο δημοψήφισμα, στο οποίο η βασιλεία έλαβε 98%.

Ο Ηλιού συμμετέχει ενεργά στο αντιμοναρχικό κίνημα, σε μια προσπάθεια αποτροπής της επαναφοράς της μοναρχίας. Με τα άρθρα και τις επαφές του επηρεάζει μερίδα Λημνιών πολιτών και φοιτητών με αντιμοναρχικά φρονήματα. Αλλά η κυβέρνηση Κονδύλη είναι αποφασισμένη να μην επιτρέψει στις αντίθετες φωνές να δυναμώσουν. Ο Επιθεωρητής της Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Λήμνου Γιάννης Ευαγγελίδης κρίνεται επικίνδυνος για τη μοναρχία και μετατίθεται προσωρινά στη Μυτιλήνη. Μια έκκληση υπέρ της Δημοκρατίας την οποία δημοσιεύουν Λήμνιοι φοιτητές στην τοπική εφημερίδα, έχει ως συνέπεια την εισβολή του αστυνομικού διευθυντή Λήμνου στην οικία του φοιτητή της νομικής Νίκου Βίγλα, ο οποίος θεωρήθηκε ως πρωταίτιος της δημοσίευσης.

Οι αστυνομικές αυθαιρεσίες εις βάρος αριστερών πολιτών ή τέλος πάντων όσων η αστυνομία θεωρούσε ως τέτοιους, δεν ήταν πρωτοφανείς στο νησί. Έχουμε μαρτυρίες για διώξεις από παλιότερα. Π.χ. λίγες εβδομάδες μετά τις εκλογές του 1929 για τη γερουσία, πολίτες που είχαν εκδηλωθεί δημόσια υπέρ του υποψήφιου της Δημοκρατικής Ένωσης Στέλιου Κρητικά στο χωριό Πορτιανού, ανακρίθηκαν από ένοπλους χωροφύλακες ως «ύποπτοι μπολσεβίκοι». Καταδίκες για κομμουνιστική προπαγάνδα στη Λήμνο, με βάση το ιδιώνυμο, έχουμε από το 1932 τουλάχιστον. Αλλά κι αυτούς που αθωώνονται, τα αστυνομικά όργανα τους καλούν συχνά στο τμήμα και δεν τους αφήνουν σε ησυχία. Επίσης, από το 1933 περίπου εμφανίζονται στον τοπικό τύπο, δηλώσεις νομιμοφροσύνης από πολίτες που απειλούνται με φυλάκιση ή με εξορία για τις ιδέες και τη δράση τους. Έχουν παρόμοια μοτίβα: «με τον κομμουνισμόν ούτε είχον ποτέ, ούτε έχω, ούτε θα έχω εις το μέλλον σχέσιν τινά» ή «διακόπτω πάσαν σχέσιν προς το Κομμουνιστικόν Κόμμα και του λοιπού θα διάγω ως φιλόνομος, αστός πολίτης». Να θυμηθούμε, επίσης, πως ήδη από το 1928 αναφέρονται εξόριστοι στο νησί καθώς και στον γειτονικό Άη Στράτη.

Σε αυτό το κλίμα ο Ηλιού αποφασίζει το 1936 να πολιτευτεί για δεύτερη φορά με το κόμμα του Αλ. Παπαναστασίου, το οποίο μετέχει στον Δημοκρατικό Συνασπισμό, μαζί με τον Γ. Παπανδρέου και τον Γ. Καφαντάρη. Έρχεται στη Λήμνο, αλλά καθώς ο Παπανδρέου δεν μετέχει στο συνδυασμό των Φιλελευθέρων, αντιμετωπίζει εχθρικό περιβάλλον, η δε μοναδική εφημερίδα του νησιού καταφέρεται εναντίον τους, τους αποκαλεί εξωμότες και τους κατηγορεί ότι δίχασαν την δημοκρατική παράταξη. Όπως ήταν επόμενο, δεν εκλέγεται.

Μετά την επαναφορά της βασιλείας, το καθεστώς έχει γίνει όλο και πιο αυταρχικό και αγγίζει πλέον όχι μόνο τους κομμουνιστές αλλά όλους τους πολίτες. Η επαπειλούμενη διάλυση των υπαλληλικών σωματείων από την κυβέρνηση Ιωάννη Μεταξά τον Ιούνιο του 1936 συσπειρώνει πολλούς Λημνιούς, ανεξαρτήτως πολιτικών αντιλήψεων. Με πρωτοβουλία του Συλλόγου των διδασκάλων διοργανώνεται πανυπαλληλική συγκέντρωση και στέλνουν έγγραφη διαμαρτυρία προς τον πρωθυπουργό, τους αρχηγούς των κομμάτων και τις αθηναϊκές εφημερίδες, με 100 υπογραφές εκπαιδευτικών, δικαστικών, τελωνειακών, τριατατικών, οικονομικών, δικαστικών, τεχνικών αλλά και ιατρών, φαρμακοποιών, επαγγελματιών, εργατών και διανοουμένων: Τηγάνης, Βασιλειάδης, Καλδής, Πετρόπουλος, Οικονομίδης, Μπουρνιάς, Σάλβης, Νούλας, Κρυσταλλάς, Λαγόπουλος, Χατζηχρυσοστόμου, Κολόζος, Τακίδης …

Αλλά είναι αργά. Τον Αύγουστο του 1936 εκδηλώνεται η δικτατορία Μεταξά. Λίγο αργότερα πεθαίνει ο Αλ. Παπαναστασίου, ενώ μέσα στο ίδιο έτος έχουν αποβιώσει άλλοι πέντε πρώην πρωθυπουργοί: Κονδύλης, Βενιζέλος, Δεμερτζής, Τσαλδάρης και Ζαΐμης. Η πολιτική ζωή νεκρώνεται. Αναγκαστικά ο Ηλιού διοχετεύει πλέον τη δημιουργικότητά του στο επάγγελμά του, στην επιστήμη του, στη μελέτη και στη συγγραφή. Αρθρογραφεί σε νομικά περιοδικά, εκδίδει μια μονογραφία, δημοσιεύει δοκίμια σε λογοτεχνικά περιοδικά, μεταφράζει και σχολιάζει έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, όπως τους λόγους του Αισχίνη και την Ρητορική του Αριστοτέλη, η οποία θα επανεκδοθεί μεταπολεμικά και κυκλοφορεί έως σήμερα.

Την περίοδο αυτή έρχεται σε επαφή με τις κομμουνιστικές ιδέες, έλκεται από αυτές αλλά διατηρεί τις αποστάσεις και τις επιφυλάξεις του. Αλλά για το κεφάλαιο αυτό της ζωής του Ηλία Ηλιού, που είναι το μεγαλύτερο κι αφορά την κεντρική πολιτική του δράση, πιο αρμόδιος να το αναπτύξει είναι ο συγγραφέας της βιογραφίας του, ο πολιτικός επιστήμονας και καθηγητής Ηλίας Νικολακόπουλος.

Θεόδωρος Μπελίτσος

Ομιλία στην εκδήλωση τιμής και μνήμης για τον Ηλία Ηλιού

Κινηματοθέατρο «Μαρούλα», Μύρινα, 02/02/2020