Οι Ψαλτώφ της Σμύρνης

Με τον Ψαλτώφ «γνωρίστηκα» σχεδόν από τότε που γεννήθηκα, μιας και στην οδό που φέρει το όνομά του βρίσκεται το πατρικό μου σπίτι στην Άνω Ν. Σμύρνη αλλά και η σημερινή μου κατοικία. Φυσικά δεν γνώρισα τον ίδιο αλλά όταν ζεις μια ζωή σε έναν δρόμο μαθαίνεις γι’ αυτόν: είτε ψάχνεις να μάθεις πώς προήλθε η ονομασία του είτε σου λένε οι άλλοι. Πολύ περισσότερο όταν έχεις φιλοπερίεργη ιδιοσυγκρασία, όπως εγώ. Άλλωστε κάθε φορά που έδινα τη «σύστασή» μου, όπως λέγαμε παλιά τη διεύθυνση κατοικίας για την αλληλογραφία, συνήθως ακολουθούσε η απορία του συνομιλητή μου: «Ποιος ήταν αυτός ο Ψαλτώφ;» Κι αν ήταν λίγο μυστήριος, πριν καν απαντήσω, συνέχιζε: «Ρώσος ήταν; Αριστερό δήμαρχο έχετε στη Νέα Σμύρνη;»· ό,τι να ’ναι! Σε κάποιους επίμονους και ξεροκέφαλους που με εκνεύριζαν, απαντούσα ξερά: «Ρώσος αναρχικός» κι έκοβα την κουβέντα. Φρόντισα να μάθω λοιπόν.

Πολλοί άκουγαν «οδός Ψαλτών». Έτσι τον έγραφε άλλωστε κι ένας παλιός οδηγός-χάρτης των αθηναϊκών οδών, της ΕΛΠΑ νομίζω, σε ένα από αυτά τα ηθελημένα λαθάκια της έκδοσης ώστε να εντοπίζει τυχόν αντιγραφείς. Οπότε αφού πρώτα πάσχιζα να διευκρινίσω ποιο είναι το σωστό, μετά έπρεπε να εξηγήσω το «Ψαλτώφ». Τραγέλαφος!

Οι αρχικές πινακίδες του δήμου έγραφαν «Απ. Ψαλτώφ». Αναφέρονταν στον Απόστολο Ψαλτώφ, προς τιμήν του οποίου δόθηκε η ονομασία την δεκαετία του ’50. Αργότερα απλοποιήθηκαν σε «Ψαλτώφ». Μάλλον αυτό έγινε για ευκολία, αλλά είτε κατά λάθος είτε ηθελημένα τώρα περιλαμβάνουν και τον Κωνσταντίνο Ψαλτώφ, τον λιγότερο γνωστό αδελφό του Απόστολου. Σε μια πτυχιακή εργασία μάλιστα η οδός αναφέρεται από λάθος ως «Κωνσταντίνου Ψαλτώφ» [Δεσποτοπούλου: σελ. 190].

Ας δούμε, λοιπόν, ποιοι ήταν αυτοί οι Ψαλτώφ.

Ο Απ. Ψαλτώφ το 1901 [αρχείο ΙΝΕ/ΕΙΕ]

 

 

Απόστολος Ν. Ψαλτώφ (Σμύρνη 1862 – Αθήνα 1923)

 

Στη Σμύρνη

Ο Απόστολος Ψαλτώφ υπήρξε διαπρεπής ιατρός, χειρούργος. Γεννήθηκε στη Σμύρνη, φοίτησε στην Ευαγγελική Σχολή, σπούδασε στην Ιατρική Σχολή Αθηνών κι έπειτα στη Γαλλία και στην Αυστρία. Δημοσίευσε ιατρικές πραγματείες στα Ελληνικά και στα Γαλλικά, μετείχε σε πανελλήνια κι ευρωπαϊκά ιατρικά συνέδρια και είχε διεθνές κύρος. Από όσες εισηγήσεις του έχουν σωθεί στα Πρακτικά των συνεδρίων αυτών γνωρίζουμε τις μεθόδους και τα μέσα, με τα οποία ασκούσε τη χειρουργική, όπως: «Περί της διά των ενέσεων κοκαΐνης υπαραχνοειδούς χειρουργικής αναλγησίας», που ανέπτυξε το 1901 στο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο [εφ. ΕΜΠΡΟΣ 8.5.1901]

Η εισήγησή του στο Γυναικολογικό Ιατρικό Συνέδριο του 1909 στη Βουδαπέστη: “Τorsion du pedicule des kystes de l’ovaire. Τorsion et grossesse, Par Le Docteur A.N. Psaltoff”, όπου ανέπτυξε πώς αντιμετώπιζε δύσκολες περιπτώσεις εγκυμοσύνης, αποδεικνύει το εύρος των ιατρικών ενδιαφερόντων του [βλ. φωτ.].

Να σημειωθεί πως η μελέτη του στα Γαλλικά για τη χειρουργική στη Σμύρνη που εκδόθηκε το 1891 με τίτλο: “Dr. Psaltoff, Étude sur la chirurgie contemporaine: la chirurgie à Smyrne”, επανεκδόθηκε σε ψηφιακή μορφή από την BnF, την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, ώστε να είναι προσβάσιμη στους σημερινούς ερευνητές [βλ. φωτ.].

 

Από μικρή ηλικία ενδιαφερόταν για τα κοινά. Στα εφηβικά του χρόνια, μαθητής ακόμα στην Ευαγγελική, είχε συμβάλλει στη δημιουργία υπαίθριου γυμναστηρίου σε μια αλάνα της πόλης, στο οποίο έβαλαν όργανα και αθλούνταν με τους συμμαθητές του. Από τον πρωτόγονο αυτό αθλητικό πυρήνα γεννήθηκε ο σύλλογος Απόλλων το 1891, ο οποίος στο ξεκίνημά του χρησιμοποιούσε το γυμναστήριο αυτό ως αθλητική έδρα.

Επί πολλά έτη διετέλεσε μέλος των κοινοτικών σωματείων της Σμύρνης (Δημογεροντίας και Κεντρικής Επιτροπής), έφορος της Ευαγγελικής Σχολής, μέλος της «Αρωγού Επιτροπής» την περίοδο του αποκλεισμού της πόλης κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου και ήταν ο τελευταίος πρόεδρος της εκεί Ιατρικής Εταιρείας ως το 1922. Διατηρούσε αρχοντική κατοικία στο “Quai”, την κοσμοπολίτικη προκυμαία της πόλης.

Η οικία Ψαλτώφ στη Σμύρνη (1905) [Γ. Πουλημένος ιστοσελίδα "Προκυμαία", αρχείο ΕΛΙΑ]

Από το 1890 ήταν διευθυντής στο χειρουργικό τμήμα του Γραικικού Νοσοκομείου «Άγιος Χαράλαμπος». Παράλληλα διατηρούσε ιδιωτική κλινική με πλήρη τεχνολογικό εξοπλισμό, ενώ πρόσφερε τις υπηρεσίες του και στο Ολλανδικό Νοσοκομείο Σμύρνης. Στο Γραικικό, όπου νοσηλεύονταν οι απλοί πολίτες, εργαζόταν αμισθί, όπως αναφέρει ο Σωκράτης Προκοπίου στο έμμετρο έργο του «Σεργιάνι στην παλιά Σμύρνη»:

 Εδώ δουλεύουν άμισθοι, μ’ αγάπη από χρόνια

της Επιστήμης στρατηγοί με πλάκα τα γαλόνια,

που έχουν αρχιστράτηγο μ’ αθάνατο νυστέρι,

τον Αποστόλη τον Ψαλτώφ, που ο ντουνιάς τον ξέρει.

Για τα πεπραγμένα του στο νοσοκομείο δημοσίευε αναλυτικούς απολογισμούς. Σώζονται δύο τέτοιοι στη Δημόσια Κεντρική Ιστορική Βιβλιοθήκη Χίου «Κοραής», για τις περιόδους 1890-1893 και 1895-1899, με τους τίτλους:

 «Τα εν τω A΄ χειρουργικώ τμήματι του εν Σμύρνη Ελλ. Νοσοκομείου “Ο Άγ. Χαράλαμπος” Πεπραγμένα από 28 Φεβρ. 1890 - 1 Μαρ. 1893». Υπό Αποστ. Ν. Ψαλτώφ Χειρουργού του Νοσοκομείου, Εν Αθήναις 1893, σελίδες 162.

«Ελληνικόν Νοσοκομείον Σμύρνης “Ο Άγ. Χαράλαμπος” Χειρουργικά 1895-1899», Α. Ν. Ψαλτώφ, Σμύρνη 1900, σελ. 128. Στο εξώφυλλο έχει τη ρήση από το έργο του Ιπποκράτη «Περί Φύσεων»: «Ο μεν γαρ ιητρός ορή τε δεινά, θιγγάνει τε αηδέων, επ’ αλλοτρίησί τε ξυμφορήσιν ιδίας καρπούται λύπας» [: Ο ιατρός βλέπει και αγγίζει άσχημα και δυσάρεστα, μα κρατά για τον εαυτό του τη λύπη για τις συμφορές των ξένων].

Στον Ψαλτώφ, ο οποίος μετά την καταστροφή τοποθετήθηκε γενικός διοικητής της Χίου, παρέδωσε τα κλειδιά του Γραικικού ο οικονόμος (διευθυντής) του νοσοκομείου Μιχαήλ Ησαΐας που είχε καταφύγει πρόσφυγας στη Χίο. Όταν μπήκαν οι Τούρκοι στη Σμύρνη, ο Μιχ. Ησαΐας παρέμεινε πιστός στο καθήκον. Πρώτα φρόντισε να μεταφέρει τους ασθενείς στο Ολλανδικό νοσοκομείο κι έπειτα έφυγε αφού κλείδωσε το κτίριο. Το μοναδικό αυτό κειμήλιο φυλάσσεται στην Ένωση Σμυρναίων, στην οποία το δώρισε η Ακριβή Ψαλτώφ [εφ. «Μικρασιατική Ηχώ», φ. 317, Ιούλ.-Αύγ. 1995, σ. 13].

Ο Ψαλτώφ και τα κλειδιά του Γραικικού Νοσοκομείου [εφ. Μικρασιατική Ηχώ, φ. 317 (Ιούλ-Αύγ. 1995)]

 

Είχε συνεπή κοινωνική και πατριωτική δράση. Το 1890 πρωτοστάτησε σε διαμαρτυρία προς τον Σουλτάνο ώστε να μην ισχύσει η άρση κάποιων προνομίων που είχαν οι Ρωμιοί. Το 1899 συνυπέγραψε με δεκάδες επιφανείς πολίτες της Σμύρνης επιστολή στήριξης του Έλληνα Γενικού Προξένου Ιάκωβου Αργυρόπουλου (1845-1923), ο οποίος κινδύνευε με δίωξη μετά από ένα συκοφαντικό δημοσίευμα [εφ. Εμπρός, 27.6.1899].

Στον ατυχή πόλεμο του 1897 υπηρέτησε ως ιατρός στο ένα από τα δύο πλωτά νοσοκομεία που συστάθηκαν για την περίθαλψη και την ασφαλή μεταφορά των τραυματιών, και συγκεκριμένα στο ατμόπλοιο που παραλάμβανε από το λιμάνι του Βόλου τους τραυματίες της ελληνικής στρατιάς της Θεσσαλίας [περ. «Ποικίλη Στοά», 1898, σ. 374]. Τραυματίες του πολέμου χειρούργησε και στο κινητό στρατιωτικό νοσοκομείο του Βόλου, στο οποίο βοήθησε να στηθεί ένα πολύ καλά οργανωμένο χειρουργείο. Εκεί συνεργάστηκε με κάποιες από τις πρώτες Ελληνίδες ιατρούς-χειρούργους: Μαρία Καλαποθάκη, Άννα Κατσίγρα, Ελένη Αντωνιάδου, την αξιοσύνη των οποίων περιέγραψε με τα καλύτερα λόγια στην Καλλιρρόη Παρρέν [«Καθημεριναί εντυπώσεις: Η δις Καλαποθάκη», Εφημερίς των Κυριών, 20.4.1897, 4-5 και Γιαννακοπούλου: σελ. 265 (σημ. 465)].

Για τις υπηρεσίες του στην περίθαλψη των τραυματιών της περιοχής Σμύρνης, Χριστιανών και Τούρκων, κατά τον καταστροφικό σεισμό του 1902, τιμήθηκε με παράσημα τόσο από την ελληνική όσο και από την οθωμανική κυβέρνηση.

Υπήρξε ιδρυτικό και αφοσιωμένο μέλος του Κόμματος Φιλελευθέρων και στέλεχος του Συνδέσμου των Μικρασιατών Φιλελευθέρων. Μετείχε ενεργά στις εθνικές προσπάθειες. Κατά τους βαλκανικούς πολέμους 1912-1913 κατατάχθηκε και υπηρέτησε ως έφεδρος στρατιωτικός ιατρός, χωρίς να υπολογίσει τις συνέπειες. Όπως έγραψε ο Σωκράτης Σολωμονίδης το 1923 στη νεκρολογία του [εφ. Αμάλθεια Αθηνών]:

«Άφοβος εν μέσω των Τούρκων κατά τους χρόνους της δουλείας, ως δημογέρων, ουδέποτε υπελόγισε την αξίαν του σαρκίου του. Και ακράτητος κατά την εκστρατείαν του 1912-13, ήλθεν εις την Ελλάδα και προσέφερεν ανεκτιμήτους και αλησμονήτους υπηρεσίας ως επιστήμων και στρατιώτης».

 Στρατιωτικό Νοσοκομείο Αθηνών 1913. Ο Απ. Ψαλτώφ, ένας εύζωνας και οι νοσηλεύτριες Μαρία Μαυροκορδάτου και Ελένη Ροδοκανάκη [Εθνικά Αρχεία Μόντρεαλ, Συλλογή Duckett]

 

Υπηρέτησε ως επικεφαλής της χειρουργικής κλινικής του Α΄ Στρατιωτικού Νοσοκομείου Αθηνών (Α΄ ΣΝΑ) σώζοντας πολλές ζωές. Στον απολογισμό του ανέφερε με υπερηφάνεια ότι από τους 1.064 τραυματίες πολέμου που χειρουργήθηκαν κατά τη διάρκεια των δυο βαλκανικών πολέμων στο Α΄ ΣΝΑ, μόνο πέντε απεβίωσαν. Την προσφορά του μεγαλύνει το γεγονός ότι παραιτήθηκε από κάθε αντιμισθία, με επιστολή που έστειλε στον Ελευθέριο Βενιζέλο [σώζεται στο αρχείο Βενιζέλου], στις 10.2.1913:

«Εξοχώτατε, Λαμβάνω την τιμήν να φέρω εις γνώσιν σας, ότι παραιτούμαι όλων των μισθοδοσιών μου, ως στρατιωτικού ιατρού, από της ημέρας της κατατάξεώς μου, μέχρι πέρατος της εφεδρικής μου υπηρεσίας, υπέρ των αναγκών του πολέμου και όπως η υμετέρα εξοχότης ήθελε κρίνη προσφορώτερον».

Επιστολή του Απ. Ψαλτώφ προς τον Ελ. Βενιζέλο (10.2.1913)

 

Επίσης, σώζεται άλλη μια επιστολή του προς τον πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο, στην οποία παραθέτει με λεπτομέρειες τους διωγμούς κατά των Ελλήνων της Μικρασίας που ξεκίνησαν οι Τούρκοι το 1914 μετά το ξέσπασμα του Ευρωπαϊκού πολέμου με υπόδειξη των Γερμανών. Αναφέρει ονόματα Τούρκων υπευθύνων και τις απειλητικές δηλώσεις που έκαναν για εκδίωξη όλων των Ελλήνων από τη Μικρασία.

Τον Οκτώβριο του 1921 μετείχε στην ίδρυση της Μικρασιατικής Άμυνας, στην οποία ήταν μέλος της Διοικούσας Επιτροπής. Αυτή ήταν μια απέλπιδα προσπάθεια να αποφευχθεί η επερχόμενη κατάρρευση, όταν διαφάνηκε η μεταστροφή των Αγγλογάλλων στην ελληνική υπόθεση. Με πρωτοβουλία του μητροπολίτη Χρυσόστομου εκπονήθηκε ένα σχέδιο, που είχε στόχο την ανακήρυξη της Ιωνίας ως αυτόνομης πολιτείας, το οποίο προσφέρθηκαν να στηρίξουν οικονομικά επιφανείς πολίτες της Σμύρνης διαβλέποντας πως θα χαθούν τα πάντα. Υπέρ του σκοπού της Μ. Άμυνας ο Ψαλτώφ πρόσφερε το 75% της περιουσίας του, ήτοι περίπου 25.000 λίρες, σύμφωνα με δημοσίευμα της εφ. Ελεύθερος Λόγος Μυτιλήνης [φ. 24.3.1922]:

«Συγκινητικόν δείγμα των αποφάσεων των Μικρασιατών είναι η χειρονομία του εκ των μελών της διοικούσης Επιτροπής της Μ.Α. κ. Ψαλτώφ, ο οποίος -καθ’ α τουλάχιστον μ’ επληροφόρησαν- προσέφερεν υπέρ του αγώνος τα τρία τέταρτα της περιουσίας του (25 χιλιάδας λιρών). Λέγεται ότι ομοίας προσφοράς είναι έτοιμοι να πραγματοποιήσουν και πολλοί άλλοι εκ των μεγαλεμπόρων και λοιπών πλουσίων της Σμύρνης».

εφ. "Ελεύθερος Λόγος" Μυτιλήνης (24.3.1922)

 

Αγωνιώντας για τις εξελίξεις, ως εκπρόσωπος της Μ. Αμύνης μαζί με άλλα δύο μέλη και με το στρατηγό Αναστάσιο Παπούλα (1857-1935) ταξίδεψαν στην Αθήνα τον Απρίλιο του 1922, όπου μετείχαν σε συσκέψεις επί του πρακτέου με τον πρωθυπουργό Δημήτριο Γούναρη (1867-1922) και τον Ύπατο Αρμοστή Σμύρνης Αριστ. Στεργιάδη (1861-1949). Παρέστησαν σε συνεδριάσεις του κοινοβουλίου, επισκέφθηκαν τον πρόεδρο της Βουλής Κωνσταντίνο Αργάσαρη-Λομβάρδο (1859-1925), τον πρώην πρωθυπουργό Στέφανο Σκουλούδη (1838-1928), τον αρχηγό του Κόμματος Φιλελευθέρων Παναγιώτη Δαγκλή (1853-1924) και άλλους πολιτικούς εκθέτοντας το σχέδιο αλλά και την δραματικότητα της κατάστασης [εφ. Σάλπιγξ Μυτιλήνης, 17.4.1922, 21.4.1922].

Μερίδα του τύπου έγραφε: «Οι αντιπρόσωποι της Μικρασιατικής Αμύνης κ.κ. Ψαλτώφ, Αργυρόπουλος, Χατζηχρήστου αφίχθησαν εις τας Αθήνας την 15ην Απριλίου και επεκοινώνησαν μεθ’ όλων των παραγόντων, μέχρι του Ανωτάτου Άρχοντος. Και παρ’ όλων δι’ ενός στόματος, έλαβον την διαβεβαίωσιν ότι η Μικρασία δεν θα εγκαταλειφθή ποτέ, διότι είναι σαρξ εκ της σαρκός μας, οστούν εκ των οστέων μας και αίμα εκ του αίματός μας. Είναι Ελλάς!» [περ. «Παντογνώστης», τ. 9-10, 30.4.1922, σ. 109]

"Παντογνώστης", τ. 9-10 (30.4.1922), σ. 109

Η αλήθεια όμως ήταν διαφορετική από τις μεγαλόσχημες υποσχέσεις. Δεν βρήκαν την ομοθυμία που περίμεναν. Το διχαστικό κλίμα είχε διαβρώσει και τυφλώσει τους πολιτικούς ηγέτες που αδυνατούσαν να αντιληφθούν την κρισιμότητα των περιστάσεων. Οι βασιλόφρονες κυβερνώντες πιο πολύ ανησυχούσαν μήπως δημιουργηθεί ένα φιλοβενιζελικό κρατίδιο στην απέναντι πλευρά του Αιγαίου, παρά για την τύχη του Ελληνισμού της Μικρασίας. Ούτε από τους πρέσβεις ΗΠΑ, Ιταλίας και άλλων χωρών με τους οποίους συναντήθηκαν, έλαβαν σαφείς διαβεβαιώσεις. Απελπισμένος, τον Ιούνιο ο Ψαλτώφ αναχώρησε για το Παρίσι όπου ζούσε ο Βενιζέλος, μήπως καταφέρει να αντιστρέψει την αρνητική γαλλική στάση [εφ. Σάλπιγξ, 8.6.1922]. Αλλά ήταν πολύ αργά πια. Εκτός από τις επιφυλάξεις του αθηναϊκού κράτους είχαν ανακύψει διαφωνίες κι εντός της Μικρασιατικής Άμυνας. Έγραφε στον Ψαλτώφ, στις 26.6.1922, ο Σωκράτης Σολωμονίδης από τη Σμύρνη, απαντώντας στα αγωνιώδη τηλεφωνήματά του από το Παρίσι [αρχείο Μίμη Χριστοφιλάκη, ανάρτηση στο FB]:

«Αγαπητέ μου Απόστολε… Περιμένομεν νέας οδηγίας. Τι απεφάνθη να γίνη και τι ρόλο θα παίξει η Μητέρα [ενν. Πατρίς]… Όλα αόριστα και ασαφή. Εγώ δεν είμαι ενθουσιασμένος περί των συνεντεύξεών μας με τινά πρόσωπα εδώ… Εκ των τελευταίων εξελίξεων των πραγμάτων εν Αθήναις προβλέπω ή ενίσχυσιν ή οριστικήν διάλυσιν της Αμύνης μας».

"Dr. A.N. PSALTOFF, SMYRNE", Λογότυπο επιστολόχαρτου (19.6.1914) 

 

Στην Ελλάδα

Μετά από την καταστροφή ο Απ. Ψαλτώφ βρέθηκε στη Χίο, όταν ξέσπασε η Επανάσταση υπό τον Νικ. Πλαστήρα, την οποία στήριξε και δέχθηκε να παραμείνει ως γενικός διοικητής (νομάρχης) του νησιού. Πάλεψε για την ανακούφιση και την περίθαλψη των προσφύγων. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου εργάστηκε στη νεόκτιστη τότε «κλινική Ασπιώτη» επί της λεωφόρου Συγγρού, που είχε ανεγερθεί το 1917-18 και για λίγο διάστημα λειτούργησε ως «κλινική Ψαλτώφ». Είναι η γνωστή μετέπειτα ως «κλινική Λιβανού» (από το 1931) κι αργότερα ως το 1966 «Κυανούς Σταυρός» [Πανταζής, τ. Α΄, σ. 43 και 187].

Κλινική "Κυανούς Σταυρός" [Πανταζής: τ. Α΄, σ. 187]

 

Στο μικρό χρονικό διάστημα που έζησε στην Αθήνα δραστηριοποιήθηκε πολύ έντονα για το προσφυγικό ζήτημα. Ήταν από τους πρωτεργάτες της Μικρασιατικής Επιτροπής και αντιπρόεδρος της Επιτροπείας Αλυτρώτων. Συνέβαλε στην περισυλλογή της περιουσίας της Εκκλησιαστικής Επαρχίας Σμύρνης, στη στέγαση των προσφύγων και γενικά μετείχε ενεργά στην ανάληψη κάθε σχετικής πρωτοβουλίας και μέριμνας. Σημαντική υπήρξε η συμβολή του στο σχεδιασμό της πόλης της Ν. Σμύρνης, επιμένοντας στην πρόβλεψη οικοπέδου για τη δημιουργία αστικού πάρκου, θέση στην οποία φτιάχτηκε το Άλσος Ν. Σμύρνης, το οποίο άρχισε να δενδροφυτεύεται το 1924, πριν ακόμα οικιστεί η περιοχή, λίγους μόλις μήνες μετά από τον θάνατό του.

Με το Β.Δ. «Περί αναγνωρίσεως αντιπροσώπων της τέως Κοινότητος και Εκκλησιαστικής Επαρχίας Σμύρνης» ο Απ. Ψαλτώφ τοποθετήθηκε στην 15μελή Επιτροπή που ανέλαβε να διαχειριστεί τις εκκρεμότητες της τέως Κοινότητας Σμύρνης και τον συντονισμό των προσφυγικών θεμάτων [Πανταζής τ. Α΄, σελ. 50-51 και εφ. Ελεύθερος Λόγος Μυτιλήνης 17.8.1923].

Στις αρχές Αυγούστου 1923, με τον αρχιδιάκονο Βασίλειο Παπαδόπουλο (1884-1969, μετέπειτα μητροπολίτη Φλώρινας), τον οποίο το Πατριαρχείο είχε ορίσει τοποτηρητή της χηρεύουσας μητρόπολης Σμύρνης, παρέδωσαν στον επικεφαλής της Επαναστατικής Κυβέρνησης Νικόλαο Πλαστήρα ένα υπόμνημα, με το οποίο πρότειναν ως κατάλληλη τοποθεσία για την ίδρυση προσφυγικής συνοικίας την αδόμητη έκταση που εκτεινόταν ανατολικά της λεωφόρου Συγγρού μετά από τον Άγιο Σώστη, εκθέτοντας ταυτόχρονα την πατριωτική σημασία που είχε η ίδρυση μιας πόλης με το όνομα «Νέα Σμύρνη». Ο Πλαστήρας προώθησε άμεσα τη δημοσίευση του Ν.Δ. «Περί απαλλοτριώσεως γηπέδου παρά τη λεωφόρω Συγγρού» [Ν.Δ. 8.8.1923, ΦΕΚ 225/14.8.2023], το οποίο αποτέλεσε την ιδρυτική νομική πράξη της προσφυγικής πόλης.

Αυτή ήταν η τελευταία συνεισφορά του Απ. Ψαλτώφ στη μικρασιατική ιδέα. Λίγο μετά από την δημοσίευση των δύο αυτών διαταγμάτων απεβίωσε στο Γκρατς της Αυστρίας, σε ηλικία 61 ετών. Κάλλιο να είχε «φύγει» δυο-τρία χρόνια νωρίτερα στη λευτερωμένη Σμύρνη, όπως έγραψε ο Σωκράτης Σολομωνίδης στη νεκρολογία του που δημοσίευσε στην εφ. "Αμάλθεια":

«Είχεν ελπίσει να ίδη το όνειρον της ελευθερίας πραγματοποιούμενον εις τα ακρογιάλια της Ανατολής… μέχρις ότου μίαν ημέραν ερρίγησεν εμπρός εις την πραγματικότητα του ονείρου του. Αλλά δυστυχώς δεν εξέλιπε τότε με το «Νυν απολύεις τον δούλον σου Δέσποτα». Επέπρωτο να λείψη τώρα με το παράπονο της τραγικωτέρας του διαψεύσεως, πρόσφυξ, εξόριστος, δυστυχώς».

εφ. "Αμάλθεια" (24.9.1923)

 

Στις 22 Σεπτεμβρίου 1923, στον Αγ. Γεώργιο Καρύτση, τελέστηκε με πάσα επισημότητα το 40ήμερο αρχιερατικό μνημόσυνό του. Χοροστάτησε ο μητροπολίτης Εφέσου Χρυσόστομος (Χατζησταύρου, 1880-1968, ο μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος τον οποίο καθαίρεσε η χούντα το 1967). Εκτός από την σύζυγό του Ακριβή (δεν είχαν τέκνα) και την οικογένεια του αδελφού του, παρέστη η ελίτ της αθηναϊκής κοινωνίας, με επικεφαλής τον πρωθυπουργό Στυλιανό Γονατά (1876-1966) και τους υπουργούς Στρατιωτικών Περικλή Πιερράκο Μαυρομιχάλη (1863-1938) και Συγκοινωνιών Λουκά Σακελλαρόπουλο (1882-1958), ένδειξη του κύρους που απολάμβανε ο Απόστολος Ψαλτώφ. Επίσης, παρέστησαν πρώην υπουργοί, βουλευτές, γραμματείς υπουργείων, ανώτατοι στρατιωτικοί, εκπρόσωποι διαφόρων φορέων, μέλη γνωστών οικογενειών της Αθήνας αλλά και της σμυρναϊκής παροικίας: «προς δε και ό,τι είχεν η Σμύρνη να επιδείξη εις τα γράμματα, το εμπόριον και τας τέχνας», έγραφε ο τύπος.

Επικήδειους, στους οποίους τόνισαν την ανιδιοτελή, εθνωφελή δράση του, εκφώνησαν ο τοποτηρητής της Ι.Μ. Σμύρνης Βασίλειος Παπαδόπουλος, εκπροσωπώντας και την πρώην Δημογεροντία και Κεντρική Επιτροπή Σμύρνης, ο Εφέσου Χρυσόστομος, ο πρώην υπουργός Κων. Σπυρίδης (1875-1951) ως εκπρόσωπος του Κόμματος Φιλελευθέρων, ο ιατρός και βουλευτής Δημήτριος Μαρσέλλος (1880-1958) εκ μέρους της Επιτροπείας Αλυτρώτων και της Ιατρικής Εταιρείας Σμύρνης, ο δημοσιογράφος Μιλτιάδης Σεϊζάνης (1848-1930) εκ μέρους της σμυρναϊκής παροικίας και ο δημοσιογράφος και πολιτευτής Θαλής Κουτούπης (1870-1939), συνεργάτης του Ψαλτώφ στο έργο της στέγασης των προσφύγων.

Απ. Ψαλτώφ [φωτ. Ένωση Σμυρναίων Νίκαιας-Πειραιά]

 

Η αναγνώριση

Ο Απ. Ψαλτώφ με τις φιλογενείς δράσεις για την πατρίδα του, τη Σμύρνη, τους συνεχείς αγώνες που έδωσε, την αγωνία που είχε για την τύχη της, αλλά και με την ανθρωπιστική του δράση τόσο στη Σμύρνη όσο και μετέπειτα, άφησε αγαθή μνήμη στους συμπατριώτες του. Όπως αναφέρθηκε στους επικήδειους λόγους:

«Πολλά υπέρ αυτής εμόχθησας, καθ’ υπερβολήν υπέρ αυτής εκουράσθης, πολλά και μεγάλα δι’ αυτήν ήλπισας· όταν δε η ελπίς σου εκλονίσθη έπεσες και απέθανες… το βάρος της καταστροφής ήτο υπέρτερον των δυνάμεων σου· κατέρρευσες προ του πόνου και της δυστυχίας» [εφ. Αμάλθεια, 24.9.1923].

Από την ελληνική κυβέρνηση είχε τιμηθεί με το μετάλλιο του Ανωτάτου Ταξιάρχου. Σε κάποια δημοσιεύματα αναφέρεται πως είχε διατελέσει υπουργός [π.χ. Καφετζάκη: σελ. 51]. Αλλά αυτό δεν επιβεβαιώνεται από τις πηγές της εποχής, ούτε αναφέρεται στις νεκρολογίες του. Η πόλη της Ν. Σμύρνης δεν τον ξέχασε. Κατά την μεταπολεμική επέκταση του σχεδίου πόλεως προς τα ΒΑ, που έγινε στα μέσα της δεκ. ’50, ονόμασε «οδό Αποστόλου Ψαλτώφ» την προέκταση, μετά την οδό Αιγαίου, της οδού Μενεκράτους και τη συνέχειά της μεταξύ των οδών Γ. Σωτηρίου και Γ. Προκοπίου που ως τότε λεγόταν οδός Μπιζανίου.

Το 2002 ο ιστορικός Βαγγέλης Κεχριώτης (1969-2015) δημοσίευσε μια αναλυτική μελέτη για την πολιτική δράση του Ψαλτώφ, την οποία μελέτη δυστυχώς δεν μπόρεσα να εντοπίσω: “Vangelis Kechriotis, Between professional duty and national fulfillment: The Smyrniote medical doctor Apostolos Psaltoff (1862-1923)”, Istanbul March 21-23, 2002. Παραθέτω εδώ όσα εν συντομία μεταφέρει γι’ αυτόν από το έργο του Κεχριώτη η ιστορικός Μερόπη Αναστασιάδου, που συνιστούν μια σύνοψη του πατριωτικού έργου του Ψαλτώφ:

«Ο Βαγγέλης Κεχριώτης μας προσφέρει μια ανάλυση της κοινωνικής και πολιτικής δράσης του Απόστολου Ψαλτώφ (1862-1923), ενός Σμυρνιού γιατρού του οποίου η φήμη εκτεινόταν πολύ πέρα ​​από την τοπική ελληνορθόδοξη κοινότητα. Δεν δίστασε να εκφράσει τα εθνικιστικά του ιδανικά φροντίζοντας Έλληνες στρατιώτες που τραυματίστηκαν κατά τον Ελληνοοθωμανικό πόλεμο του 1897. Το 1909, εντάχθηκε στην Πανελλήνια Οργάνωση, μια μυστική εταιρεία που εργαζόταν για την απελευθέρωση των Ελλήνων της Αυτοκρατορίας από την οθωμανική κυριαρχία. Το ίδιο άτομο ήταν επίσης ενεργό μέλος της Μικρασιατικής Άμυνας (Ελληνική Μικρασιατική Άμυνα), μιας οργάνωσης που δημιουργήθηκε την άνοιξη του 1922 για να σώσει τον ελληνορθόδοξο πληθυσμό της Ανατολίας από την διαφαινόμενη αναπόφευκτη καταστροφή» [Anastassiadou-Dumont Méropi: σ. 81].

Η δράση του έχει απασχολήσει και Τούρκους ιστορικούς, όπως την πανεπιστημιακό Nilüfer Erdem. Στη μελέτη της: «Οι δραστηριότητες του ιατρού Απόστολου Ν. Ψαλτώφ, ενός από τους υποστηρικτές της Μεγάλης Ιδέας στην Ανατολία, κατά την περίοδο 1912-1922», που δημοσίευσε το 2013, τον χαρακτηρίζει ως μία από τις κορυφαίες προσωπικότητες που υπερασπίστηκαν τα δικαιώματα των Μικρασιατών Ελλήνων [Erdem: σελ. 64].

 

-ο-ο-ο-

Κωνσταντίνος Ν. Ψαλτώφ (Σμύρνη [;]-Αθήνα 1932)

 

"CONST. PSALTOFF, DOCTEUR EN DROIT, AVOCAT, SMYRNE" Λογότυπο επιστολόχαρτου (9.9.1910)

Ο Κωνσταντίνος Ψαλτώφ, αδερφός του Απόστολου, ήταν δικηγόρος, πτυχιούχος της Νομικής Αθηνών, με διδακτορικές σπουδές στο Παρίσι. Από πολύ μικρός διακρινόταν για τη φιλομάθειά του, όπως προκύπτει από τις σωστές απαντήσεις του σε γλωσσικούς γρίφους που δημοσίευαν διάφορα λόγια έντυπα [π.χ. η απάντησή του στο περιοδικό «Ο Μέντωρ» της Σμύρνης, τ. ΛΔ΄, Ιούνιος 1872, σ. 320].

Υπήρξε έφορος του Γραικικού Νοσοκομείου και μέλος κοινοτικών σωματείων της πόλης. Το 1898 μετείχε στο Δ.Σ. της Ελληνικής Λέσχης Σμύρνης, που ιδρύθηκε ως συνέχεια της Γραικικής Λέσχης, και μετείχε στην πενταμελή επιτροπή που συνέταξε τον κανονισμό της, με τους Π. Αθηνογένη, Π. Γιοβάνωφ, Δ. Μαρκόπουλο, Ιπ. Αργυρόπουλο [«Κανονισμός της Ελληνικής Λέσχης εν Σμύρνη», 1898, σ. 18]. Το 1909 ως πρόεδρος της Λέσχης υποδέχθηκε την Ευγενία Ζωγράφου, εκδότρια του αθηναϊκού περιοδικού «Ελληνική Επιθεώρησις», η οποία δημοσίευσε ένα άρθρο για τη Λέσχη [τεύχος 22 (1.8.1909), σελ. 687].

Ήταν υποστηρικτής του Ομηρείου Παρθεναγωγείου. Το 1896 εκφώνησε ομιλία με το χρονικό του σχολείου, πολύτιμη σήμερα για τα στοιχεία που παρέθεσε. Εκδόθηκε με τίτλο: «Ομήρειον Ανώτατον Ελλην. Εκπαιδευτήριον μετ’ Οικοτροφείου, Λόγος εκφωνηθείς εν τω Ομηρείω τη 12η Μαΐου 1896, υπό Κ. Ν. Ψαλτώφ Δικηγόρου. Εν Σμύρνη 1896».

Το 1899 συνυπέγραψε με τον αδελφό του και δεκάδες επιφανείς πολίτες της Σμύρνης επιστολή στήριξης του Έλληνα Γενικού Προξένου Ιάκωβου Αργυρόπουλου (1845-1923), τον οποίο δυσφήμιζε ένα συκοφαντικό δημοσίευμα. Επιπλέον, ως νομικός με ξεχωριστή δική του επιστολή διέψευσε με στοιχεία τις συκοφαντίες [εφ. Εμπρός, 27.6.1899].

Κατά το σεισμό του 1902 συνέβαλε κι αυτός ενεργά στην ανακούφιση των σεισμοπαθών της επαρχίας Σμύρνης, μετέχοντας στην επιτροπή συλλογής εράνων υπό την προεδρία του μητροπολίτη Βασιλείου (Αστεριάδη, 1834-1910) [περ. Ξενοφάνης 6, τεύχος Θ΄, Σεπτέμβριος 1909, σελ. 417].

Όπως κι αδερφός του ήταν μέλος του Κόμματος Φιλελευθέρων από την ίδρυσή του κι ένθερμος οπαδός του Βενιζέλου. Σώζεται επιστολή του, την οποία έστειλε από τη Σμύρνη στις 9.9.1910 προς τον Ελ. Βενιζέλο, τον οποίο όπως αναφέρει είχε γνωρίσει στα Χανιά: «Επί μικρόν έσχον την τιμήν να γνωρίσω υμάς εν Χανίοις», γράφει. Εκφράζει τον ενθουσιασμό του για το πρόγραμμα διακυβέρνησης που είχε εξαγγείλει ο Κρητικός πολιτικός, όταν φθάνοντας στην Αθήνα απευθύνθηκε προς τον ελληνικό λαό και του δηλώνει πως οι κάτοικοι της Ιωνίας και όλοι οι Έλληνες θεωρούν πως είναι ο μόνος άξιος να κυβερνήσει την πατρίδα:

«Οι κάτοικοι της Ιωνίας, της Μεγάλης Ελλάδος, διατελούσιν ευέλπιδες και πεποιθότες ότι εν τω προσώπω υμών η Πατρίς εύρε τον άνδρα, όστις θα οδηγήση αυτήν υπερηφάνως, και ουχί τεταπεινωμένην και εξηυτελισμένην πλέον, προς την σωτηρίαν και προς το μεγαλείον… σύμπας ο Ελληνισμός στρέφει παρήγορον βλέμμα προς υμάς και μετά καρτερίας εν καταλλήλω ώρα και ουχί εν σπουδή θα αναμείνη την ώραν, καθ’ ην, θελήσει του λαού, θα κυβερνηθή ευστόχως η Ελλάς υφ’ υμών. Ελπίζω και εύχομαι η ημέρα αύτη να μην είναι πολύ μακράν επ’ αγαθώ του τλήμονος Έθνους ημών».

Το 1920 μαζί με τον αδελφό του και άλλους δημογέροντες, εικονίζονται στον εξώστη του μητροπολιτικού μεγάρου δίπλα στον Σμύρνης Χρυσόστομο και τον στρατηγό Λεωνίδα Παρασκευόπουλο, κατά την ανακοίνωση της επιστράτευσης των Μικρασιατών. Είναι η μοναδική του φωτογραφία που εντόπισα (στην εφ. Καθημερινή) αλλά σε πολύ μικρή ανάλυση για να την αναρτήσω.

Μετά το 1922 στην Αθήνα υπήρξε μέλος προσφυγικών σωματείων και νομικός σύμβουλος στις τράπεζες: Αθηνών, Εθνική και Ελλάδος. Το 1929 τοποθετήθηκε στην 12μελή «Επιτροπή εικονογραφιών, μεταλλίων και γραμματοσήμων», υπό την προεδρία του Αν. Χρηστομάνου, εν όψει του εορτασμού της εκατονταετηρίδας του ελληνικού κράτους (1830-1930), μαζί με τους Ιακωβίδη, Βλαχογιάννη, Ξενόπουλο, Τυπάλδο κ.ά. [Μαρκάτου: σελ. 41].

Απεβίωσε το 1932. Με την σύζυγό του Τιτίνα απέκτησαν δυο παιδιά, την Ασπασία και το Νικόλαο «ους περιέβαλλε δια πατρικής αγάπης» ο θείος τους, ο Απ. Ψαλτώφ. Σε σωζόμενο διαβατήριο που εξέδωσε το Γενικό Προξενείο της Ελλάδος στη Σμύρνη στις 19.4.1914 προκειμένου οι αρχές: «ν’ αφήσωσιν ελευθέραν την δίοδον εις την Κυρίαν Τιτίναν Κ. Ψαλτώφ μετά της θυγατρός της Ασπασίας (15 ετών) απερχομένων εις Πειραιά», η σύζυγός του, ηλικίας 34 ετών τότε, αναφέρεται ως εγνωσμένης εθνικότητος δημότης Ερμουπόλεως.

Πέντε χρόνια αργότερα, το καλοκαίρι του 1919, η Ιωάννα Σεφεριάδη (μετέπειτα σύζ. Κων. Τσάτσου), σε επιστολή από τη Σμύρνη προς τον αδελφό της, τον ποιητή Γιώργο Σεφέρη που ζούσε στο Παρίσι, αναφέρει και την 20χρονη τότε Ασπασία Ψαλτώφ στη νεανική παρέα με την οποία διασκέδαζε στην ελληνική πλέον πόλη, στην οποία είχε αποβιβαστεί ο ελληνικός στρατός [M. Garcia-Amoros, «Η Μικρά Ασία με το βλέμμα της Ιωάννας Σεφεριάδη (1919-1921)», Erytheia 35 (2014), σελ. 465].

Ο υιός του, Νικόλαος Κ. Ψαλτώφ, αποφοίτησε από το κλασικό τμήμα της Ευαγγελικής το 1922, δηλαδή ανήκε την τελευταία γενιά αποφοίτων της σχολής στη Σμύρνη. Εργάστηκε στην Εθνική Τράπεζα. [Καφετζάκη: σελ. 62, 111].

Κάτι άλλο για την οικογένεια του Κων. Ψαλτώφ δεν μπόρεσα να εντοπίσω.

 

-ο-ο-ο-

Άλλα μέλη της οικογένειας Ψαλτώφ

Αναφέρονται κάποια μέλη της οικογένειας Ψαλτώφ στην Αθήνα, στη Χαλκίδα και στη Νέα Ιωνία/Νέα Φιλαδέλφεια αλλά δεν κατάφερα να εξακριβώσω αν είχαν συγγενική σχέση με τα δυο αδέρφια από τη Σμύρνη.

Χριστόφορος Ψαλτώφ. Το 1917-1919 είχε φροντιστήριο «Γαλλικής, Αγγλικής, Λογιστικών, Εμπορικών» στην οδό Μποτάση στα Εξάρχεια, για την κατάρτιση λογιστών υποψηφίων για θέσεις στο Δημόσιο, σε Τράπεζες κλπ, καθώς και «τμήμα ιδιαίτερον δια δεσποινίδας», ενώ πρόσφερε και λογιστικές υπηρεσίες. Αυτά ανέφερε σε διαφήμισή του στην εφ. Ριζοσπάστης [Ιστορικό Αρχείο Φροντιστών].

Τα επόμενα χρόνια τον βρίσκουμε ως καθηγητή Γαλλικών στην Εμπορική Σχολή Χαλκίδας να πρωτοστατεί σε καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Στις 6.9.1923 ανέβασε το έργο «Οι Λησταί» του Φρίντριχ Σίλλερ στο «Θέατρον Μπαζαίου», με το θίασο του τοπικού Ερασιτεχνικού Συλλόγου του οποίου ήταν επικεφαλής ο ίδιος, για την ενίσχυση του ταμείου της Πανευβοϊκής Λέσχης Δημοσίων Υπαλλήλων [περιοδικό «Τα Πανελλήνια», τ. 101 (8.9.1923), σελ. 7]. Στις 25.2.1925 μετείχε στην επιτροπή που διοργάνωσε αποκριάτικο οικογενειακό χορό «μετά σουπέ» (μεταμεσονύκτιο δείπνο) στην αίθουσα «Παλίρροια», πάντα στην Χαλκίδα. Μεταξύ των παρόντων ήταν η κυρία Ψαλτώφ και η δεσποινίς Ψαλτώφ (η σύζυγος και η κόρη του;) [περιοδικό «Μπουκέτο», 22.3.1925, σ. 208]. Είχε στενές σχέσεις με την ισραηλιτική κοινότητα της πόλης. Το 1924 συνέβαλε σε θεατρικό που ανέβασαν οι Εβραίοι της Χαλκίδας στην γιορτή της «Εσθήρ» και το 1928 μετείχε στην επιτροπή εορτασμού του «Πουρίμ» [Χρονικά Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου, τ. 117, Σεπτ.-Οκτ. 1991 σελ. 20].  

Μετά από δυο δεκαετίες, στις 29.2.1948, όταν υπηρετούσε ως υποδιευθυντής στην «Πρότυπο Δημοσία Εμπορική Σχολή Αθηνών», ανέβασε το έργο «Ψυχοσάββατον» του Γρηγ. Ξενόπουλου στο θέατρο Κεντρικόν με μαθητές της Σχολής, στα πλαίσια φιλανθρωπικής εορτής υπέρ των σχολείων της Κόνιτσας υπό την αιγίδα του Υπ. Παιδείας [περ. «Διάπλασις των Παίδων», τόμ. 2ος (περίοδος Δ΄), τεύχος 8-9 (13-27 Μαρτίου 1948), σελ. 79].

Λ. Ψαλτώφ. Δασκάλα μουσικής στο Ελληνικόν Ωδείον. Το 1928-1930 ήταν διευθύντρια στο Παράρτημα του Ωδείου στη Νέα Φιλαδέλφεια [βλ. διαφημίσεις στο περ. «Ελληνικά Γράμματα» τεύχη 1.6.1928 κ.επ., 18.5.1929 κ.επ.].

Αιμιλία Ψαλτώφ. Στις 23.3.1933, μαζί με άλλες 18 γυναίκες, πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Συλλόγου «Αλληλοβοήθεια» Κυριών και Δεσποινίδων Περισσού. Στις 20.4.1933 εξελέγη πρώτη πρόεδρος της προσωρινής επιτροπής που υπέβαλε το καταστατικό στο Πρωτοδικείο. Όπως αναφέρεται: «Πρόκειται για την πιο δραστήρια φιλανθρωπική οργάνωση στη Νέα Ιωνία, η οποία συνέχισε τη δράση της και μετά τον πόλεμο με πολύ δυναμικές γυναίκες, όπως ήταν η Αιμιλία Ψαλτώφ, η Σαπφώ Δελφού και η Ευτυχία Δανιηλίδου. Επετέλεσε σπουδαίο έργο με την παροχή χρηματικών βοηθημάτων σε φτωχές οικογένειες, μερίμνησε για την ένδυση και την υπόδηση απόρων παιδιών κλπ» [Χριστοδούλου: σελ. 92-94]. 

 

Πηγές

«Σμυρναϊκή Βιβλιογραφία (1764-1922)», Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 2020, σελ. 355, 384, 394, 409.

«Τα πλωτά νοσοκομεία», περιοδικό Ποικίλη Στοά - Έτος ΙΓ' (1898), μέρος Β΄, σ. 374.

«Το μνημόσυνον του Αποστόλου Ψαλτώφ», εφ. Αμάλθεια (Αθηνών), 24.9.1923.

Anastassiadou-Dumont Méropi (éd.), “Médecins et ingénieurs ottomans à l’âge des nationalisms”, Paris, Maisonneuve & Larose, 2003.

Erdem Nilüfer, “Activities of Doctor Apostolos N. Psaltoff from supporters of Megali Idea at Anatolia, during 1912-1922”, Journal of Modern Turkish Studies XIII/27 (2013-Autumn), ss. 63-77 [στα Τουρκικά με περίληψη στα Αγγλικά].

Γιαννακοπούλου Πολυξένη, «Η διακίνηση των επιστημονικών Ιδεών στην Ελλάδα, 1850-1900», Διδακτορική Διατριβή, Διαπανεπιστημιακό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας, ΕΚΠΑ Τμήμα Μ.Ι.Θ.Ε., ΕΜΠ Σ.Ε.Μ.Φ.Ε. τομέας Α.Κ.Ε.Δ., Άνοιξη 2013.

Δεσποτοπούλου Αλεξάνδρα, Φουντουλάκη Μαρία, «Οδωνυμικά της Νέας Σμύρνης», Πτυχιακή εργασία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο 2004.

Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος», ‘https://venizelosarchives.gr’.

Ζωγράφου Ευγενία, «Η Ελληνική Λέσχη Σμύρνης», περιοδικό «Ελληνική Επιθεώρησις», τόμος Β΄, τεύχος 22 (1.8.1909), σ. 687.

Καφετζάκη Τόνια, Μπακαμήτσου Θάνια, «Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης 1733-2022. Ένα ανθολόγιο», Ν. Σμύρνη 2022.

Μαρκάτου Δώρα Φ., «Τα κατάλοιπα του Ιωάννη Δαμβέργη (1887-1937), Βιβλιοθήκη Γ.Α.Κ. 1996.

Μπελίτσος Θ. [επιμέλεια], «Τα οδωνύμια της περιοχής μας και οι πρώτοι οικιστές», Β1 2ου Γυμνασίου Ν. Σμύρνης, 1993.

Μπελίτσος Θ., «Τα σχολεία της ελληνικής Σμύρνης στις αρχές του 20ού αιώνα», 1992.

Πανταζής Αντώνης Δημ., «Νέα Σμύρνη, το χρονικό μιας πόλης», τόμος Α΄ 1924-1936, τόμος Β΄ 1937-1940.

Παραλίκης Σπυρίδων, «H συμβολή της τοποτηρητείας Σμύρνης στον χαρακτηρισμό της Ν. Σμύρνης ως κηπούπολης στην Αθήνα του μεσοπολέμου», Τεχνικά Χρονικά, Επιστημονική Έκδοση ΤΕΕ, Σειρά II, τεύχος 1-2 2007, σελ. 25-40.

Πουλημένος Γιώργος, «Προκυμαία» ‘https://gpoulimenos.info/en/resources/photos/quay’.

Προκοπίου Σωκράτης, «Σεργιάνι στην παλιά Σμύρνη», β΄ έκδοση 1949.

Χατζατουριάν Βαγγέλης [επιμέλεια], «Ν. Σμύρνη. Διαδρομές εικόνας-μνήμης στους δρόμους της πόλης», Δήμος Ν. Σμύρνης 2007, σελ. 77.

Χατζατουριάν Βαγγέλης [επιμέλεια], «Νέα Σμύρνη. Από την καταστροφή στη δημιουργία», Δήμος Ν. Σμύρνης 2007.

Χριστοδούλου Λουκάς Π., «Η ιστορία των σωματείων της Νέας Ιωνίας. Από την Ίδρυση της πόλης έως τη Μεταπολίτευση 1923-1974», εκδόσεις Μπαλτά, 2014.

Ψαλτώφ Απόστολος, «Περί της διά των ενέσεων κοκαΐνης υπαραχνοειδούς χειρουργικής αναλγησίας», Πρακτικά του Πανελληνίου Ιατρικού Συνεδρίου εν Αθήναις 6-11 Μαΐου 1901, εκδ. Σακελλάριος 1902, p. 619-625.

 

Θ. Μπελίτσος, Νοέμβριος 2025