Ευεργέτες και Λήμνος. Τέσσερις διακεκριμένες περιπτώσεις

 

Μεγάλοι ευεργέτες της Λήμνου [φωτ. από την εκδήλωση]

Κυρίες και κύριοι καλημέρα από την Αθήνα

Συγχαρητήρια για την πρωτοβουλία που πήρατε να διατηρήσετε τη μνήμη των Λημνίων ευεργετών, αφιερώνοντας σε αυτούς μια ειδική αίθουσα, ένα μικρό μουσείο στην ουσία, στο κτίριο Σαχτούρη, το οποίο αποτελεί επίσης προϊόν ευγενούς δωρεάς προς το νησί. Θα σας μιλήσω για τον ευεργετισμό των Λημνίων, εν μέρει βέβαια, διότι το είναι θέμα είναι τεράστιο. Θα κάνω μια γενική αναφορά και θα επικεντρωθώ σε τέσσερις περιπτώσεις.

Το 1911 ένας ανώνυμος Λήμνιος έγραφε σε εφημερίδα της Αλεξάνδρειας, πως σε απόκεντρα χωριά οι επισκέπτες αντικρίζουν περικαλλείς ναούς και ωραιότατα σχολεία, πολύ ανώτερα από εκείνα της Αλεξάνδρειας. Δεν ήταν υπερβολή αυτό. Ακόμα και τώρα τα παλιά σχολικά κτίρια και οι ναοί του νησιού ξεχωρίζουν με την επιβλητικότητα και την αρχιτεκτονική τους. Φανταστείτε πόσο εντυπωσιακά θα φάνταζαν πριν από 120 χρόνια, σε ένα περιβάλλον που το αποτελούσαν κυρίως φτωχικά χωριατόσπιτα. Και προκύπτει η εύλογη απορία: από πού προήλθαν τα απαιτούμενα κεφάλαια; Ο ίδιος ανώνυμος Λήμνιος που ανέφερα, συνεχίζει:

«ουκ ολίγα [σχολεία και ναοί] εκτίσθησαν, επροικίσθησαν και εδωρήθησαν εις το Κοινόν της Λήμνου υπό ιδιωτών, οίτινες επί πολλά έτη μοχθήσαντες εις τα ξένα και αποκτήσαντες έντιμον πλούτον, θεώρησαν καύχημα και τιμή τους να εκπληρώσουν το καθήκον προς την πατρίδα» [εφ. Ταχυδρόμος Αλεξανδρείας, 20.4.1911]

Η έρευνα έχει επιβεβαιώσει αυτά τα λόγια. Κάθε κοινωφελές έργο ως τα μέσα του 20ού αιώνα έγινε είτε χάρη στη γενναία συνεισφορά ενός εύπορου Λημνιού είτε με τη συνδρομή μικροποσών από εκατοντάδες Λημνιούς της διασποράς.

 

Αφίσα της εκδήλωσης

Ήδη από το 1817 αναφέρεται πως τη Σχολή του Κάστρου συντηρούσε ο Λημνιός πρόκριτος Ιωάννης Κατακουζηνός με 1000 άσπρα το χρόνο. Την περίοδο εκείνη κύρια πηγή χρηματοδότησης των κοινωφελών έργων ήταν Λήμνιοι καραβοκύρηδες, έμποροι και τραπεζίτες στην Τεργέστη και σε άλλες ιταλικές πόλεις, στη Ρωσία, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στη Σμύρνη και μετά από το 1830, στη Σύρο και την Αίγυπτο, περιοχές όπου δρα και επιχειρεί το λημνιό στοιχείο. Σημαντικός ήταν ο ρόλος των καπεταναίων. Αφενός επιχορηγούσαν τη λειτουργία των σχολών αφετέρου διακινούσαν καταστάσεις με την επίσημη σφραγίδα, όπου κατέγραφαν τις συνδρομές που συνέλεγαν στα διάφορα λιμάνια. Ο στόλος των λημνιών ιστιοφόρων μεγαλώνει ραγδαία. Από τα 15 πλοία που υπήρχαν το 1813, το 1875 φθάνουν τα 300. Οι πιο τολμηροί επεκτείνονται, ιδρύουν οίκους ναυτιλιακούς κι εμπορικούς στη Μασσαλία, στο Λονδίνο και στο Μάντσεστερ, εμπορεύονται το βαμβάκι, τον καπνό και άλλα είδη, κάνουν ακόμα και εμπόριο αρχαιοτήτων, αποκτώντας τεράστιες περιουσίες.

Όλοι αυτοί χρηματοδοτούσαν εκπαιδευτήρια, ναούς, έργα ύδρευσης, οδοποιίας, περίθαλψης και κοινωνικής πρόνοιας. Τα αποτελέσματα αυτής της συστράτευσης ήταν εντυπωσιακά. Το 1906 ο ιστορικός Αργύριος Μοσχίδης σχολιάζει πως σε σχέση προς τον πληθυσμό και το περιβάλλον τα ποσά τα οποία δαπανήθηκαν από το 1855 για την ανέγερση και τη διακόσμηση και σχολών ήταν κολοσσιαία [εφ. Ταχυδρόμος 9/22.11.1906]. Στην επιμνημόσυνη δέηση υπέρ των ευεργετών που τελούσε την δεκαετία του ’50 το Παλλημνιακό Ταμείο, καταγράφονται ούτε λίγο ούτε πολύ 50 ονόματα μεγάλων ευεργετών, που καλύπτουν μια χρονική περίοδο 150 περίπου ετών.

Κάποιοι είναι άγνωστοι· άλλοι είναι γνωστοί από ιδρύματα ή κτίρια που φέρουν το όνομά τους: Αντωνιάδειο, Παρισίδειο, Παντελίδειο, Καρατζάδειος, Γαροφαλίδειο, Χριστοδουλίδειο και επωνυμίες σχολείων στα χωριά: Φεργαδιώτειο, Δημητριάδειο, Φαμηλιάδειο, Διαμανταρίδειο, Παλαιολογική, Κοκκινάρειο, Στράφτειο, Σαράντειο, Χριστοδούλειο, Παπαϊωάννειο, Ευαγγελίδειο κλπ.

Αν επεκταθούμε σε υδραγωγεία, κωδωνοστάσια, εξωραϊσμούς ναών, εξοπλισμούς σχολείων, ξενώνες, συσσίτια, προικοδοσίες, διάνοιξη δρόμων, θα χρειαστούμε ώρες. Ως αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις επέλεξα να αναφερθώ σε τέσσερις μεγάλους ευεργέτες, τα επιβλητικά κτίρια των οποίων υπάρχουν μέχρι σήμερα στο Ρωμαίικο Γιαλό.

 

Το μέγαρο Χριστοδουλίδη

Χριστοδουλίδειο

Ξεκινώντας από τα ριζά του κάστρου, από την Ακτή Κουντουριώτη, συναντάμε το Χριστοδουλίδειο, ένα μέγαρο βικτωριανής τεχνοτροπίας που ανέγειρε το 1868 ο Στυλιανός Χριστοδουλίδης, ο οποίος πλούτισε εμπορευόμενος αιγυπτιακό βαμβάκι και αργότερα ίδρυσε βιομηχανία στο Μάντσεστερ. Ήδη από το 1859, μαζί με άλλους τέσσερις εύπορους ομογενείς, τους Αντωνιάδη, Δημητρίου, Τζιρό και Δημητριάδη, επιχορηγούσε τα σχολεία του νησιού με 5.000 γρόσια ετησίως. Επίσης, πρόσφερε 395 λίρες Αγγλίας για την ανέγερση της Αγίας Τριάδας. Την ευγενή δράση του συνέχισαν τα παιδιά του, η Άννα Παλαιολόγου και ο Τζώρτζης Χριστοδουλίδης, οι οποίοι το 1924 πρόσφεραν ένα σημαντικό ποσό για την κατασκευή του δικτύου μεταφοράς των Υδάτων του Λεύκου στη Μύρινα.

Τζώρτζης Χριστοδουλίδης (1867-1943)

Ο Τζώρτζης Χριστοδουλίδης (1867-1943) που υπήρξε συνεχιστής των επιχειρήσεων του πατέρα του στη Αγγλία, συνέδραμε με γενναία ποσά το Νοσοκομείο, το Φιλόπτωχο Ταμείο, τα Συσσίτια απόρων και τη Φιλαρμονική, της οποίας υπήρξε ιδρυτικό μέλος το 1925. Τον Ιανουάριο του 1941 ανέλαβε δι’ ιδίων εξόδων τη λειτουργία και συντήρηση του Μαθητικού Συσσιτίου Κάστρου, το οποίο στέγασε σε ειδικά διαμορφωμένους χώρους και το προικοδότησε με κεφάλαιο ώστε να εξασφαλίσει τη λειτουργία του. Για τη χρηματοδότηση του «Χριστοδουλίδειου μαθητικού συσσιτίου» κληροδότησε το μέγαρό του στο Ρωμαίικο και ένα οικόπεδο. Το συσσίτιο αυτό, το οποίο έσωσε από την πείνα δεκάδες άπορους μαθητές τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, διακονούσαν εθελοντικά εκ περιτροπής κυρίες του Κάστρου, αναγνωρίζοντας τον κοινωφελή σκοπό του. Επίσης, άφησε χρηματικό ποσό για τον εξοπλισμό του νοσοκομείου με συσκευή Ακτίνων Χ και για την επιχρύσωση του τέμπλου της Αγίας Τριάδος.

Παντελίδειο Παρθεναγωγείο

Παντελίδειο

Συνεχίζοντας τον περίπατο βρίσκουμε το Παντελίδειο, το οποίο συνδέεται με δύο σημαντικούς ευεργέτες, τον Δούκα Παλαιολόγου και τον Οδυσσέα Παντελίδη. Το κτίριο ανέγειρε ο Δούκας Παλαιολόγου (1790-1870) ως κατοικία. Ο Παλαιολόγου ήταν γόνος οικογένειας καπεταναίων, οι οποίοι κατάγονταν από το Σαρπί (νυν Καλλιθέα). Ο ίδιος είχε πρακτορείο ναυτιλιακών ασφαλίσεων στο Λίβερπουλ αλλά περνούσε πολύ χρόνο στη Λήμνο, ήταν πρόξενος της Βρετανίας, και το όνομά του αναφέρεται συχνά σε λίστες δωρητών της Σχολής και της Αγ. Τριάδας.

Δούκας Παλαιολόγου (1790-1870)

Το 1868 ίδρυσε σχολείο στο χωριό του, το οποίο προικοδότησε με τόκους χρεογράφων αξίας 1500 λιρών. Για μια 25ετία η Παλαιολογική Σχολή, όπως ονομάστηκε, ήταν το καλύτερο σχολείο του νησιού. Διέθετε κελιά για τη διαμονή των μαθητών, τους παρείχε δωρεάν τα βιβλία, είχε μαγειρείο, φούρνο και κατοικία του δασκάλου, του οποίου ο μισθός ήταν εφάμιλλος των συναδέλφων του στο Κάστρο. Το κτίριο αυτό στέγασε το Δημοτικό Σχολείο Καλλιθέας πάνω από έναν αιώνα. Από το 2001 στεγάζει το Σχολείο Ειδικής Αγωγής, το οποίο ενίσχυσε με σεβαστό χρηματικό ποσό ο δισέγγονος του ιδρυτή, ο Ιωάννης Δ. Παλαιολόγος, συνεχίζοντας την οικογενειακή παράδοση.

Ιωάννης Χ΄΄Παντελίδης (1825-1900)

Το 1905 η κατοικία του Δούκα Παλαιολόγου στη Μύρινα αγοράστηκε από τον Οδυσσέα Παντελίδη προκειμένου να στεγάσει το Παρθεναγωγείο Κάστρου. Αυτός ήταν γιος του δημογέροντα Ιωάννη Παντελίδη (1825-1900) από τον Κορνό, ο οποίος ήταν φίλος των γραμμάτων, επιχορηγούσε σχολεία και εκδόσεις, πρωτοστάτησε στην ίδρυση Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου στη Λήμνο και της Λημνιακής Αδελφότητας στην Αλεξάνδρεια. Υπήρξε μέγας ευεργέτης του Κορνού, όπου ανέγειρε και συντηρούσε το Δημοτικό Σχολείο. Σε αυτόν οφείλουμε τη διάσωση της μοναδικής αυθεντικής γυναικείας παραδοσιακής φορεσιάς της Λήμνου, την οποία δώρισε στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.

Οδυσσεύς Παντελίδης (περ. 1870-1937)

Ο γιος του, ο Οδυσσέας Παντελίδης (περ. 1870-1937), επέδειξε παρόμοιο φιλανθρωπικό ζήλο. Η πιο σημαντική ευεργεσία του ήταν η ίδρυση του «Παντελίδειου Παρθεναγωγείου», για τη στέγαση του οποίου αγόρασε το παλιό αρχοντικό του Δούκα Παλαιολόγου στο Ρωμαίικο αντί 1.000 λιρών Αγγλίας, το διαρρύθμισε και το προικοδότησε με 3.000 λίρες. Η προσωπικότητά του αναγνωριζόταν κι από τους Οθωμανούς καθώς ανέγειρε και δώρισε σχολικό κτίριο στην τουρκική κοινότητα. Ήταν φίλος των τεχνών και των γραμμάτων. Επιχορήγησε θεατρικό διαγωνισμό, στον οποίο είχαν τις πρώτες τους διακρίσεις ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Φώτος Πολίτης. Ενίσχυσε τον Αργύριο Μοσχίδη προαγοράζοντας 50 αντίτυπα του βιβλίου του, φυγάδεψε μυστικά την περίφημη Στήλη των Καμινίων, την οποία αναζητούσαν οι οθωμανικές αρχές, για να καταλήξει τελικά στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Το μέγαρο Αντωνιάδη

Αντωνιάδειο

Βαδίζοντας στο Ρωμαίικο φθάνουμε στο επιβλητικό μητροπολιτικό μέγαρο, το οποίο υπήρξε έπαυλη του ζάπλουτου Ιωάννη Αντωνιάδη. Ο Ιωάννης Αντωνιάδης (1818-1895) είναι αξιοθαύμαστος, διότι σε αντίθεση με τους τρεις προαναφερθέντες: Χριστοδουλίδη, Παλαιολόγο, Παντελίδη, δεν υπήρξε γόνος εύπορης οικογένειας αλλά παιδί ενός αγρότη από τον Κορνό. Στην Αλεξάνδρεια έφθασε σε ηλικία 15 ετών κι εργάστηκε ως λιμενεργάτης. Στα 25 του ήταν επιτυχημένος έμπορος και αναφέρεται μεταξύ των δωρητών του σχολείου και του νοσοκομείου της πόλης. Στη συνέχεια πρακτορεύει ναυτιλιακή εταιρεία αλλά ταξιδεύει και ο ίδιος. Μάλιστα, το 1860 έχτισε στην Ίμβρο ένα εκκλησάκι της Αγίας Άννας έπειτα από τάμα που είχε κάνει, όταν κινδύνεψε να ναυαγήσει στα ανοιχτά του νησιού. Η περιουσία του εκτινάχθηκε, όταν αποκόμισε τεράστια κέρδη από την τροφοδοσία του βρετανικού στρατού κατά την εισβολή του στο Σουδάν και κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο. Με τα κεφάλαια αυτά ίδρυσε τη δυναμική Τράπεζα Αλεξανδρείας κι επέκτεινε τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες στη Γαλλία και την Αγγλία.

Ιωάννης (σερ Τζον) Αντωνιάδης (1818-1895)

Για τις υπηρεσίες του προς τη Βρετανική Αυτοκρατορία, το 1865 η βασίλισσα Βικτόρια του απένειμε τίτλο ευγενείας και έκτοτε αναφέρεται ως Σερ Τζον Αντωνιάδης. Είχε μεγάλο κύρος στην Ευρώπη και οι κόρες του πήραν συζύγους Φαναριώτες διπλωμάτες και γόνους βασιλικών οίκων. Η βίλα του στην Αλεξάνδρεια είχε έναν εντυπωσιακό κήπο 480 στρεμμάτων, στολισμένο με αγάλματα αρχαίων φιλοσόφων, που τον άνοιγε στο κοινό κάθε βδομάδα. Ευεργέτησε ποικιλοτρόπως το νησί. Με 650 λίρες επιχορήγησε την ανέγερση της Αγίας Τριάδας, 300 χρυσά εικοσάφραγκα και 100 χρυσές λίρες η θυγατέρα του Ευγενία πρόσφερε για την ανέγερση του ναού της Κοίμησης στον Κορνό. Συγκρότησε μια τριανδρία με τους Ιωάννη Δημητρίου και Κυριάκο Χριστοδούλου, η οποία φρόντιζε για τη χρηματοδότηση των σχολείων της Λήμνου. Η επιτροπή αυτή το 1874 εξελίχθηκε σε Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο που χρηματοδοτούσε τη δωρεάν φοίτηση των παιδιών σε 12 χωριά αρχικά, που σταδιακά αυξήθηκαν και κάλυψαν όλο το νησί. Για μια εικοσαετία συντηρούσε μόνος του το Αντωνιάδειο Σχολαρχείο. Πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Λημνιακής Αδελφότητας, της οποίας υπήρξε ισόβιος πρόεδρος και ο βασικός χρηματοδότης. Πολλαπλές υπήρξαν κι άλλες χορηγίες του, όπως για την έκδοση της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους από τον Κων. Παπαρρηγόπουλο και η γενναία επιχορήγηση προς την Αρχαιολογική Εταιρεία Αλεξανδρείας για την ίδρυση Μουσείου, στο οποίο μέχρι σήμερα μια αίθουσα φέρει το όνομά του.

Αντώνιος Ι. Αντωνιάδης

Ο μοναχογιός του, ο Αντώνιος Αντωνιάδης (186..-1922), δώρισε το αρχοντικό του στο Ρωμαίικο, προκειμένου να στεγάσει τη Μητρόπολη Λήμνου. Επίσης, δώρισε άλλα ακίνητα στα σχολεία του νησιού. Την έπαυλη και το πάρκο του στην Αλεξάνδρεια τα κληροδότησε στο αιγυπτιακό κράτος. Οι Κήποι Αντωνιάδη αποτελούν μέχρι σήμερα δημοφιλές αξιοθέατο. Εδώ σταματώ κι εύχομαι οι επόμενοι ομιλητές να διευρύνουν τις γνώσεις μας για το μεγάλο αυτό κεφάλαιο που ονομάζεται Λημνιός ευεργετισμός.

Σας ευχαριστώ.

Θ. Μπελίτσος, 15.12.2024

Ομιλία μέσω βίντεο στην εκδήλωση του Δήμου Λήμνου

«Σαχτούρειο: Ένας χώρος πολιτισμού στο κέντρο της Μύρινας.

Η ιστορία και το όραμα της Μαρίας Λαμπαδαρίδου Πόθου»

Το βίντεο της ομιλίας: εδώ.

Το βίντεο της εκδήλωσης: εδώ.

 

 

Το πρόγραμμα της εκδήλωσης

 

Οι διοργανωτές και συντελεστές της εκδήλωσης (από αριστερά): Δέσποινα Βογδάνου-Κωνστάντιου, Ιουλία Λυγδά, Δέσποινα Παπαδοπούλου, Καίτη Σαπέρα-Βρούντζου, Κατερίνα Φίκαρη, Δημήτρης Μαυράκης.