Οι Ψαλτώφ της Σμύρνης

Με τον Ψαλτώφ «γνωρίστηκα» σχεδόν από τότε που γεννήθηκα, μιας και στην οδό που φέρει το όνομά του βρίσκεται το πατρικό μου σπίτι στην Άνω Ν. Σμύρνη αλλά και η σημερινή μου κατοικία. Φυσικά δεν γνώρισα τον ίδιο αλλά όταν ζεις μια ζωή σε έναν δρόμο μαθαίνεις γι’ αυτόν: είτε ψάχνεις να μάθεις πώς προήλθε η ονομασία του είτε σου λένε οι άλλοι. Πολύ περισσότερο όταν έχεις φιλοπερίεργη ιδιοσυγκρασία, όπως εγώ. Άλλωστε κάθε φορά που έδινα τη «σύστασή» μου, όπως λέγαμε παλιά τη διεύθυνση κατοικίας για την αλληλογραφία, συνήθως ακολουθούσε η απορία του συνομιλητή μου: «Ποιος ήταν αυτός ο Ψαλτώφ;» Κι αν ήταν λίγο μυστήριος, πριν καν απαντήσω, συνέχιζε: «Ρώσος ήταν; Αριστερό δήμαρχο έχετε στη Νέα Σμύρνη;»· ό,τι να ’ναι! Σε κάποιους επίμονους και ξεροκέφαλους που με εκνεύριζαν, απαντούσα ξερά: «Ρώσος αναρχικός» κι έκοβα την κουβέντα. Φρόντισα να μάθω λοιπόν.

Πολλοί άκουγαν «οδός Ψαλτών». Έτσι τον έγραφε άλλωστε κι ένας παλιός οδηγός-χάρτης των αθηναϊκών οδών, της ΕΛΠΑ νομίζω, σε ένα από αυτά τα ηθελημένα λαθάκια της έκδοσης ώστε να εντοπίζει τυχόν αντιγραφείς. Οπότε αφού πρώτα πάσχιζα να διευκρινίσω ποιο είναι το σωστό, μετά έπρεπε να εξηγήσω το «Ψαλτώφ». Τραγέλαφος!

Οι αρχικές πινακίδες του δήμου έγραφαν «Απ. Ψαλτώφ». Αναφέρονταν στον Απόστολο Ψαλτώφ, προς τιμήν του οποίου δόθηκε η ονομασία την δεκαετία του ’50. Αργότερα απλοποιήθηκαν σε «Ψαλτώφ». Μάλλον αυτό έγινε για ευκολία, αλλά είτε κατά λάθος είτε ηθελημένα τώρα περιλαμβάνουν και τον Κωνσταντίνο Ψαλτώφ, τον λιγότερο γνωστό αδελφό του Απόστολου. Σε μια πτυχιακή εργασία μάλιστα η οδός αναφέρεται από λάθος ως «Κωνσταντίνου Ψαλτώφ» [Δεσποτοπούλου: σελ. 190].

Ας δούμε, λοιπόν, ποιοι ήταν αυτοί οι Ψαλτώφ.

Οι δρόμοι λένε ιστορίες (ΙΧ)

 

 

* Πανταζή και Τσελεπή, γωνία

Άγνωστοι μεταξύ αγνώστων στο αιώνιο ταξίδι
ο Γιάννος Πανταζής κι ο εξ Αιγίνης Γιωργάκης Τσελεπής
ψιθυρίζουν ιστορίες παλικαριάς λησμονημένες. 

Αν κοντοσταθείς, γοερές κραυγές θ' ακούσεις, του Εικοσιένα,
συθέμελα τα Κεκρόπεια τείχη να τραντάζουν,
του Πανταζή απ' το φραγγέλιο των βασανιστών στο κάτεργο,
του Αιγινίτη απ' το μεθύσι για το κούρσεμα του Κάστρου.

Αδιάφορα τους προσπερνούν ανώνυμοι διαβάτες.
Δυο χήρες μόνο και κάποια ορφανά κλάψανε γι' αυτούς,
όταν θυσία γίνηκαν για να λευτερωθεί η Αθήνα,
όμηρος σε λαγούμι της Ακρόπολης ο ένας,
στο σφαγείο του Αναλάτου ο άλλος.

* Θ.Μύθος, 17.11.2025 

Σημειώσεις.

1. Ο Ιωάννης Πανταζής ήταν ένας από τους δώδεκα Αθηναίους προκρίτους, οι οποίοι τον Απρίλιο του 1821 κλείστηκαν εθελούσια ως όμηροι στο κάστρο της Ακρόπολης, προκειμένου να καθησυχάσουν τους Τούρκους πως οι Αθηναίοι δεν σκόπευαν να εξεγερθούν. Όταν ξέσπασε η Επανάσταση και στην Αθήνα, βασανίστηκαν άγρια κατά τους μήνες που οι επαναστάτες πολιορκούσαν τους Τούρκους στην Ακρόπολη. Κάποια στιγμή βρήκαν την ευκαιρία να δραπετεύσουν και να γλιτώσουν αλλά ο Πανταζής δεν τα κατάφερε.

2. Ο οπλαρχηγός Γιωργάκης Τσελεπής (ή Καρύδης) από την Αίγινα μετείχε στην πολιορκία της Ακρόπολης την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1821 και σε πολλές ακόμα μάχες τα επόμενα χρόνια. Το 1827, στη μάχη του Αναλάτου, πιάστηκε αιχμάλωτος κι εκτελέστηκε στο λεγόμενο πηγάδι των στεναγμών, που βρίσκεται κοντά στον σημερινό ναό των Αγ. Θεοδώρων στη Ν. Σμύρνη.

 

----

Άλλες δρομικές ιστορίες...

VIII

VII

VI

V

IV

III

II

I

Οι δρόμοι λένε ιστορίες (VIII)

 

 

Μπουμπουλίνας και Όθωνος, γωνία 

 

Αν η χήρα του Μπούμπουλη ήξερε 

πως θα διέθετε την περιουσία της 

για ν' αναρριχηθεί στην εξουσία 

ένας ανεύθυνος νεανίσκος από το Μόναχο, 

ίσως και να μη σήκωνε το λάβαρο του Αγώνα.

Πολύ περισσότερο αν γνώριζε

ότι θα γειτόνευε ως ίση προς ίσον

με το άβουλο και αγενές παιδάριον.

* Θ. Μύθος,  17.11.2025

----

Άλλες δρομικές ιστορίες...

VII

VI

V

IV

III

II

I

Οι δρόμοι λένε ιστορίες (VII)

 

 

 * Οι δρόμοι λένε ιστορίες (VII)

Ες γην εναλίαν Κύπρον δοξάστηκαν αμφότεροι.
Μα δεν συναπαντήθηκαν ποτέ.
Πώς θα μπορούσαν άλλωστε;
Ενός έθνους άρχων ο ένας.
Πάντων των εθνών αρχόντισσα η άλλη.

* Θ. Μύθος, 10.11.2025
Μακαρίου και Αφροδίτης γωνία

.......

Άλλες δρομικές ιστορίες...

VI

V

IV

III

II

I

Ο Ταξιάρχης στα ριζά του κάστρου στη Λήμνο

Ο Ταξιάρχης στο ανοδικό δρομάκι προς το κάστρο της Μύρινας [φωτ. Δημ. Ζερβός, 2014]

 Στα ριζά του μεσαιωνικού κάστρου της Μύρινας, σε μια πάροδο που οδηγεί από την αγορά προς το φρούριο, βρίσκεται ο εκατόχρονος ναός των Ταξιαρχών. Εδώ και πολλά χρόνια είναι ανακαινισμένος εκ βάθρων έτσι ώστε έχουν χαθεί τα ίχνη της προγενέστερης μορφής του. Μόνο κάποιες επιγραφές στα τοιχία του θυμίζουν το παρελθόν του, οι οποίες μας ενημερώνουν πως ανεγέρθηκε το 1919. Έχει ενδιαφέρον να δούμε το χρονικό της ανέγερσης με περισσότερες λεπτομέρειες, με τη βοήθεια δημοσιευμάτων της εποχής εκείνης από τον τοπικό τύπο.

Ως φαίνεται στην ίδια θέση υπήρχε χάλασμα παλαιάς εκκλησίας, την οποία κάποιοι φιλογενείς κάτοικοι αποφάσισαν να χτίσουν ξανά, όταν ηρέμησαν τα πράγματα μετά την απελευθέρωση του νησιού και το τέλος των πολέμων που ακολούθησαν αλλά κι όταν καταλάγιασε η επιδημία της ισπανικής γρίπης που προκάλεσε εκατοντάδες θανάτους στο νησί κατά τον χειμώνα του 1918-1919. Πιθανόν οι «Καστερνοί» εζήλωσαν τον πανηγυρικό εορτασμό του ομώνυμου παλαιού ναού του Μούδρου, στον οποίο πλήθος προσκυνητών έσπευδε από τα γύρω χωριά και συμμετείχε στη μεγαλοπρεπή λιτανεία. Κι έπειτα διασκέδαζαν στην χοροεσπερίδα, όπου είχαν την ευκαιρία να επιδειχθούν οι αβρές δεσποινίδες και οι σεβαστές κυρίες του τόπου, όπως έγραφε ο ανταποκριτής της τοπικής εφημερίδας, ο οποίος διαμαρτύρεται για την ακύρωση του χορού το 1916 [εφ. Λήμνος, 13.11.1916]:

«Εν πάση πομπή και μεγαλοπρεπεία ετελέσθη η ετησία πανήγυρις της αρχαίας εκκλησίας του χωρίου μας «Άγιος Ευστράτιος». Από της προηγουμένης της εορτής ημέρας έσπευδον εκ των διαφόρων χωρίων πανηγυρισταί όπως παρευθερθώσιν εις την λαμπράν ταύτην του τόπου μας πανήγυριν. Οι ευγενείς και φιλότιμοι του Μούδρου κάτοικοι περιβεβλημένοι τας εορτασίμους αυτών στολάς μετά πάσης προσηνείας υπεδέχοντο διαφόρους πανηγυριστάς.

Εξαιρετικώς εφέτος δεν ετελέσθη ο συνήθης των αβρών δεσποινίδων και των σεβαστών κυριών χορός. Τοιαύτα λαμπρά έθιμα συνδεόμενα αρρήκτως με αυτήν την εθνικήν μας ζωήν δεν πρέπει να παραμελώντα».

Για το ναό του Κάστρου πρωτοστάτης υπήρξε ο Άγγελος Κωνσταντινίδης, στον οποίο πιθανότατα οφείλεται η αφιέρωση στους ταξιάρχες αρχάγγελους Μιχαήλ και Γαβριήλ που συνδέονταν με την ονομαστική του εορτή. Ίσως πάλι το χάλασμα να ανήκε σε παλιό ναό των Ταξιαρχών, πιθανόν και σε αρχαιότερο κτίριο από τη μεσαιωνική ή την κλασική περίοδο. Πάντως το όνομα του παλιού ναού δεν αναφέρεται. Μόνο όταν ξεκίνησε η κατασκευή, η εφημερίδα τον αποκαλεί «Ιστορικό ναό των Ταξιαρχών», θεωρώ καθ’ υπερβολή ώστε να παρακινήσει τους πιστούς να συνδράμουν, προσθέτοντας πως οι Τούρκοι παρεμπόδιζαν την ανέγερσή του.

 

 

Επιγραφικές μαρτυρίες για την ανέγερση του ναού (1919) και του καμπαναριού (1924) [φωτ. Δημ. Ζερβός, 2014]

 

Ο Άγγελος Κωνσταντινίδης που πρωτοστάτησε είχε εμπορικό κατάστημα με υδραυλικά, είδη κιγκαλερίας, χρώματα, μάρμαρα κλπ. Ασχολιόταν και με τα κοινά. Το 1918, που καταργήθηκε ο ευρύς (με τα παρακείμενα χωριά) Δήμος Κάστρου κι έγινε Κοινότητα, διορίστηκε μέλος του κοινοτικού συμβουλίου με πρώτο πρόεδρο τον Ιω. Γ. Φεργαδιώτη [Γεροντούδης, σ. 103]. Το Σεπτέμβριο 1919 εκλέχτηκε Επίτροπος, και μάλιστα ταμίας του ναού της Μητροπόλεως, μαζί με τους Γρ. Γλυκύ, Γ. Ραφτόπουλο, Παύλο Καλογιάννη [εφ. Λήμνος, 15.9.1919]. Τον Οκτώβριο 1923 ως ταμίας της Αγ. Τριάδας: «ανέλαβε εκ του ιδίου του πενιχρού ταμείου την αποπεράτωσιν του έργου [επισκευής του ναού] και κατέβαλε δι’ εργατικά και λοιπά έξοδα δρ. 12.000 επί βλάβη ατομικών του εμπορικών επιχειρήσεων και μόλις μετά παρέλευσιν τριμηνίας ηδυνήθη να λάβη τα χρήματά του». Έτσι απάντησε στους ελεγκτές που βρήκαν αταξίες στο ταμείο. Το 1924 επανεξελέγη ταμίας [εφ. Νέα Λήμνος 23.7.1924 κ.έπ.] αλλά όχι τα επόμενα έτη. Το 1924 διορίστηκε από τον Υποδιοικητή Λήμνου Πρόεδρος της Κοινότητας Κάστρου. Παραιτήθηκε στις 10.2.1925 [εφ. Λήμνος 12.2.1925, Καίτη Σαπέρα-Βρούντζου, εφ. Λήμνος 5.8.2009]. Τον Αύγουστο του 1926 με άρθρο του κατηγόρησε την κοινότητα για αδιαφορία στο θέμα της ύδρευσης. Αυτά εντόπισα για τον Άγγελο Κωνσταντινίδη. Ας επιστρέψουμε στα του ναού.

Όλα ξεκίνησαν το καλοκαίρι του 1919, με στόχο ο ναός να είναι έτοιμος στο καθολικό του, στις 8 Νοέμβρη, ώστε να λειτουργηθεί. Το έργο προχωρούσε αλλά «Δει δη χρημάτων… και άνευ τούτων ουδέν εστί γενέσθαι των δεόντων», όπως αναφωνούσε ο Αθηναίος ρήτορας Δημοσθένης. Οπότε, έγινε έκκληση προς τους φιλόθρησκους συμπολίτες να συνδράμουν με τον οβολό τους. Δύο τέτοιες εκκλήσεις υπάρχουν στην εφημερίδα «Λήμνος», στα φύλλα της 22 Σεπτέμβρη και 6 Οκτώβρη 1919 που συνθέτουν το χρονικό του έργου. Διαβάζουμε:

«Ο Ναός των Ταξιαρχών. Εν τη συνοικία τη όπισθεν του καταστήματος του κ. Μ. Σουγιουλτζή κειμένη και εν τη παρόδω τη προς το φρούριον αγούση, υπήρχον τα ερείπια αρχαίου Χριστιανικού Ναού, ον ανέλαβον ν’ ανεγείρωσι φιλόχρηστοι συμπολίται ημών, άξιοι δια τούτο παντός επαίνου. Το έργον έχει αρκετά προχωρήση, υπολείπονται όμως πολλά δι’ α ας σπεύσουν να δώσωσι τον οβολόν των πάντες οι φιλόθρησκοι. Προσεχώς θέλομεν δημοσιεύση λεπτομερή κατάλογον πάντων των δωρητών» [εφ. Λήμνος, 22.9.1919]. Και:

«Ο ιστορικός ναός των Ταξιαρχών, χάρις εις τας δωρεάς πολλών πιστών, κατάλογον των οποίων προσεχώς θέλομεν δημοσιεύση, και εις τας ενεργείας του αόκνου κ. Αγγ. Κωνσταντινίδου, εγγίζει εις το τέρμα του. Δια να αποπερατωθή όμως τελείως, έχει ανάγκην ολίγων έτι χρημάτων, άτινα πεποίθαμεν ότι προθύμως θέλουσι προσφέρη οι πιστοί προς ανέγερσι του αρχαίου Ναού, την ανέγερσιν του οποίου επί τόσους αιώνας παρημπόδιζον οι Τούρκοι» [εφ. Λήμνος, 6.10.1919].

Κατάλογο συνδρομητών δεν εντόπισα αλλά υπήρξε κάποια ανταπόκριση, όπως προκύπτει από ένα ασαφές δημοσίευμα της εφημερίδας. Σύμφωνα με αυτό δαπανήθηκαν 2.299 δρχ. για τα μεροκάματα των εργατών και 2.431 για την αγορά των υλικών. Ο δε Κωνσταντινίδης κάλυψε εξ ιδίων 2.264 δρχ. Λογικά το υπόλοιπο καλύφθηκε από συνδρομές. Το σχετικό δημοσίευμα αναφέρει τα εξής:

«Δια την ανέγερσιν του εν Κάστρω Ναού των Ταξιαρχών εδαπανήθησαν εις μεν ημερομίσθια 2.299 δραχ., δια διάφορα δε υλικά 2.431, ήτοι εξώδευσεν επί πλέον ο κ. Αγ. Κωνσταντινίδης, ο και σχων την πρωτοβουλίαν της ανεγέρσεως του αρχαίου τούτου Ναού, δραχ. 2.264» [εφ. Λήμνος, 3.11.1919]. 

Ο άρχων Μιχαήλ, έργο του Γρηγορίου Παπαμαλή (1920) [φωτ. Φωτεινή Στεφανιδάκη]

 

Το κωδωνοστάσι [φωτ. Δημ. Ζερβός]

 Στις 8 Νοέμβρη 1919 ο ναός είχε ακόμα ελλείψεις αλλά λειτουργήθηκε πανηγυρικά:

«Εις τας 8 του μηνός Νοεμβρίου και ημέραν Παρασκευήν η ανεγερθείσα των Παμμεγίστων ταξιαρχών Μιχαήλ, Γαβριήλ εκκλησία δια φροντίδος και επιστασίας του κ. Αγ. Κωνταντινίδου πανηγυρίζει. Το εσπέρας της Πέμπτης 3ης μ.μ. θα γίνη εσπερινός και μετά τον εσπερινόν Παράκλησις, την δε πρωίαν της Παρασκευής 8ην ώραν λειτουργία. Όθεν παρακαλούνται άπαντες οι χριστιανοί ίνα συνέλθωσιν εις την ιεράν ταύτην πανήγυριν» [εφ. Λήμνος, 3.11.1919].

Ο πρώτος εορτασμός έγινε με πάσα επισημότητα. Χοροστάτησε ο μητροπολίτης Στέφανος κι έδωσαν το παρόν ο Υποδιοικητής (σ.σ. έπαρχος) Αλέξανδρος Καζαντζόγλου, οι επίσημες αρχές και άπειρο πλήθος, όπως γράφει σε επόμενο φύλλο η εφημερίδα, υπενθυμίζοντας στους πιστούς πως απαιτούνται περαιτέρω ποσά για την ολοκλήρωση των εργασιών:

«Λαμπρά υπήρξεν η πανήγυρις του αρτισυστάτου Ναού των Ταξιαρχών χοροστατούντος του Μητροπολίτου και παρισταμένων απάντων των επισήμων, μεταξύ των οποίων διεκρίνετο ο Υποδιοικητής Καζαντζόγλου, και πλήθος άπειρον. Οι Χριστιανοί προς τελείαν αποπεράτωσιν του Ναού τούτου ας καταβάλλωσιν τον οβολόν των» [εφ. Λήμνος, 17.11.1919].

Η έκκληση έφερε αποτέλεσμα. Τον επόμενο Απρίλιο ο ομογενής Νικ. Τάννερ πρόσφερε 1.500 δρχ. Ο Τάννερ ήρθε στο νησί «μετά βίον 33 ετών εν Pittsburg Pa» και συνήψε γάμο με την Όλγα Δ. Αϊβαλιώτου [εφ. Λήμνος, 29.3.1920 και 19.4.1920]. Το ίδιο έτος ο αγιογράφος Γρηγόριος Παπαμαλής φιλοτέχνησε εικόνα του αρχάγγελου Μιχαήλ που κοσμεί το ναό μέχρι σήμερα. Λίγα χρόνια αργότερα, σύμφωνα με υπάρχουσα επιγραφή, η Ελένη Χρ. Σωτηρίου χρηματοδότησε την ανέγερση κωδωνοστασίου που αποπερατώθηκε το 1924. Οικογένεια Σωτηρίου αναφέρεται στο Τσας στις αρχές του 20ού αιώνα και στην Αίγυπτο στα τέλη του 19ου αιώνα, αλλά δεν γνωρίζω αν συνδέεται με την δωρήτρια.

Ο ναός συνέχισε να λειτουργιέται στο καθολικό του. Μάλιστα το 1923 συνέβη το παράδοξο να εορταστεί στις 21 Νοεμβρίου, σύμφωνα με το νέο ημερολόγιο που είχε καθιερώσει η ελληνική πολιτεία από τον προηγούμενο Μάρτιο, το οποίο διέφερε 13 ημέρες από το παλιό ημερολόγιο, το οποίο η Εκκλησία της Ελλάδος δεν υιοθέτησε αμέσως αλλά τον επόμενο Μάρτη του 1924 [βλ. κάτω την αγγελία στην εφ. Λήμνος, 18.11.1923].

 

εφ. Λήμνος, 18.11.1923

 Η εκκλησία διατηρήθηκε στην αρχική της μορφή για πολλές δεκαετίες. Μια επιγραφή μας πληροφορεί ότι «Αρχιερατεύοντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Λήμνου κ. Ιεροθέου και εφημερεύοντος αρχιμανδρίτου Δαμασκηνού Παπανδρέου εγκαινιάσθη … την 25 Ιουλίου 1993 δαπάναις της Δεσποίνης Γ. Καραβία».

Σε μια άλλη επιγραφή, με ημερομηνία 17 Ιανουαρίου 2003, αναφέρεται πως «ανεκαινίσθη εκ βάθρων και τελείως» με επιμέλεια και επιστασία και πάλιν του κ.κ. Ιεροθέου, «κόπω και φιλοτίμω εργασία του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου» και «δαπάναις του καλού λαού του Θεού». Οπότε από το 2003 ο ναός πήρε την σημερινή του μορφή.

 Θ. Μπελίτσος, 3.11.2025

Πηγές

Λεωνίδας Ν. Γεροντούδης, Η νήσος Λήμνος, Αθήναι 1971.

Καίτη Σαπέρα-Βρούντζου, «Η Δημοτική Ιστορία της Μύρινας», εφ. Λήμνος φ. 591 (5.8.2009).

Εφ. «Λήμνος», φύλλα των ετών 1919 ως 1925.

Εφ. «Νέα Λήμνος», φύλλα του έτους 1924.